ΤΟ ΑΛΑΤΙ ΤΗΣ ΖΩΗΣ

«Φάγαμε μαζί ψωμί κι αλάτι», δηλαδή είχαμε σχέση που άντεξε στα δύσκολα της ζωής.

«Είστε το αλάτι της γης», χαρακτήρισε ο Ιησούς τους μαθητές του.

«Ότι είπαμε νερό κι αλάτι», δηλαδή διαλύουμε κάθε πιθανή παρεξήγηση.

«Έριξε αλάτι στη πληγή», δηλαδή σκάλισε επώδυνες καταστάσεις.

«Είσαι το αλάτι της ζωής μου», δηλαδή είσαι ότι πιο ευχάριστο και με ουσία στη ζωή μου.

Η μικρή αυτή συλλογή λαϊκών εκφράσεων είναι ενδεικτική της μεγάλης σημασίας που έχει στη ζωή μας το χλωριούχο νάτριο, ή άλλως μαγειρικό αλάτι. Τόσο σημαντικό, ώστε ο όρος «αλάτι», αν και αποτελεί μια ευρύτερη χημική οικογένεια, να ταυτίζεται με τη συγκεκριμένη χημική ένωση.

Το αλάτι, όσο κι αν φαίνεται παράδοξο, κατά το μεγαλύτερο μέρος (70%της παγκόσμιας παραγωγής)  δεν παράγεται από τις αλυκές της θάλασσας αλλά   σαν ορυκτό από αλατωρυχεία, στα οποία αποτελεί κατάλοιπο αρχέγονων ωκεανών. Στα βάθη των ορυχείων το ορυκτό αλάτι διαλύεται σε νερό και το πυκνό διάλυμα αντλείται και στην επιφάνεια διαχωρίζεται από το νερό με εξάτμιση σε αλυκές.

Το αλάτι όπως είναι λογικό να υποθέσει κανείς, υπάρχει σε κολοσσιαίες ποσότητες στον πλανήτη, γι αυτό και δύσκολα μπορούν να υπολογισθούν τα παγκόσμια αποθέματα του. Ενδεικτικά αναφέρεται, ότι αν  όλο το αλάτι των θαλασσών υπήρχε δυνατότητα να αποξηρανθεί και να απλωθεί ομοιόμορφα σε όλη της γήινη ξηρά , τότε θα σχημάτιζε ένα στρώμα πάχους περίπου 150 μέτρων!

Από χημική άποψη το μαγειρικό αλάτι είναι μείγμα με βασικό συστατικό (97-99% w/w) το χλωριούχο νάτριο (NaCl). Μάλιστα το μαγειρικό αλάτι περιέχει περισσότερες από 40 διαφορετικές ουσίες και ο καθαρισμός του αρχικού ακατέργαστου άλατος προκειμένου να καταστεί βρώσιμο, αποτελεί μια επίπονη και δαπανηρή διαδικασία. Το αλάτι του εμπορίου περιέχει και ιωδιούχο κάλιο ουσία απαραίτητη στον οργανισμό που του δίνει όμως ελαφρά πικρή γεύση.  Η δομή του χλωριούχου νατρίου είναι η τυπική δομή μιας ιοντικής ένωσης και αποτελείται από ένα θετικό ιόν (κατιόν) νατρίου και ένα αρνητικό ιόν (ανιόν) χλωρίου  Προσέξτε τώρα την διαφορά που κάνει η παρουσία ή η απουσία ενός και μοναδικού μικρότατου σωματιδίου , του ηλεκτρονίου. Το άτομο Νατρίου (Na) διαθέτει 11 ηλεκτρόνια , σωματίδια φορτισμένα αρνητικά και άλλα τόσα πρωτόνια , σωματίδια φορτισμένα θετικά. Επομένως είναι ηλεκτρικά ουδέτερο και είναι ένα πολύ δραστικό μέταλλο, που δεν μπορείς να το αγγίξεις με γυμνά χέρια, αναφλέγεται όταν έλθει σε επαφή με νερό, και δεν υπάρχει λόγω της μεγάλης του δραστικότητας ελεύθερο στη φύση. Αν όμως αποβάλλει ένα ηλεκτρόνιο , το ηλεκτρικό ισοζύγιο καταστρέφεται και προκύπτει ένα διαφορετικό σωματίδιο, το ιόν νατρίου (Νa⁺) με θετικό φορτίο φυσικά. Το ιόν νατρίου είναι χημικά σταθερό, αβλαβές σε φυσιολογικές ποσότητες, και βασικό συστατικό του μαγειρικού αλατιού. Το ίδιο συμβαίνει με το έτερο συστατικό του χλωριούχου νατρίου το χλώριο, το οποίο με την μοριακή μορφή (Cl₂) είναι ένα πολύ επικίνδυνο αέριο, που έχει χρησιμοποιηθεί σαν πολεμική χημική ουσία, ενώ σαν αρνητικό ιόν χλωρίου (Cl^–) είναι αβλαβές, σε φυσιολογικές και πάλι ποσότητες.

Η  ιοντική δομή των αλάτων προτάθηκε το 1884 από τον Σουηδό χημικό Svante Arrhenius σε μια πρωτοποριακή για την εποχή του διατριβή. Ο νεαρός Arrhenius αν και δεν μπορούσε να ερμηνεύσει την δημιουργία φορτίου αφού δεν είχε ανακαλυφθεί ακόμη το ηλεκτρόνιο πρότεινε ότι το χλωριούχο νάτριο αποτελείτο από δύο συστατικά μέρη ένα θετικό και ένα αρνητικό. Οι εξεταστές του μάλλον δεν ενθουσιάσθηκαν από τις ιδέες του και του έβαλαν τον μικρότερο βαθμό. Ο ίδιος αναφέρει: «Ήλθα στον καθηγητή μου Clive που θαύμαζα πολύ και του είπα, «έχω μια καινούργια θεωρία για την ηλεκτρική αγωγιμότητα, σαν συνέπεια χημικών αντιδράσεων»

Είπε: «πολύ ενδιαφέρον» , και μετά, «αντίο». Μου εξήγησε αργότερα , ότι ήξερε πολύ καλά, πως πολλές θεωρίες διατυπώνονται, αλλά είναι σχεδόν σίγουρα λανθασμένες και χρησιμοποιώντας αυτόν τον στατιστικό τρόπο σχηματισμού γνώμης , έβγαλε το συμπέρασμα , πως και η δική μου ήταν λάθος».⁽¹⁾  Είκοσι χρόνια αργότερα ο Svante Arrhenius  τιμήθηκε με το βραβείο Nobel.

Αν μας χρησιμεύει κάπου το αλάτι; Και που δεν μας χρησιμεύει θα ήταν η σωστή έκφραση. Στο θέμα της υγείας μας, είναι σημαντικός ο ρόλος του στις λεπτές βιοχημικές ισορροπίες που πραγματοποιούνται  στο κύτταρο και στους οργανισμούς, γι αυτό και η λήψη του σε καθορισμένες ποσότητες είναι απαραίτητη. Βοηθά επίσης στην πέψη των τροφών και  στην αύξηση του αριθμού των ερυθρών αιμοσφαιρίων. Το θαλασσινό μαγειρικό αλάτι μάλιστα είναι πιο ωφέλιμο από το ορυκτό λόγω του ιωδίου που περιέχει. Επομένως δεν είναι τυχαίο ότι ο αγγλικός όρος “salt” προέρχεται ετυμολογικά από την λατινική λέξη “Salus” που αναφέρεται στην ρωμαία θεά της υγείας. Ενώ όμως η χρήση του είναι απαραίτητη, η κατάχρησή του οδηγεί σε νεφρικές ανεπάρκειες, προκαλεί καρδιοαγγειακά προβλήματα, υπέρταση,  έλκη στομάχου κλπ.  Για ενήλικες η μέση συνιστώμενη ημερήσια δόση είναι 4g  αλλά εκτιμάται ότι στις αναπτυγμένες χώρες, η πραγματική κατανάλωση είναι περίπου 10 g, αν και εξαρτάται από την χώρα που αναφέρεται, διότι ο μέσος Αμερικάνος λαμβάνει πρόσθετα 6 g,  ενώ ο Άγγλος 8-10 g .  Μάλιστα τα 8 g αυτού του αλατιού προέρχεται από επεξεργασμένα τρόφιμα και το υπόλοιπο  από την αλατιέρα του τραπεζιού.  Κατά βάση, μισό γραμμάριο μόνο πρόσθετου αλατιού , δίνει στον οργανισμό την απαραίτητη για τις λειτουργίες το ποσότητα νατρίου. Το σώμα ενός μέσου ενήλικα περιέχει συνολικά περίπου 90g  χλωριούχου νατρίου ποσότητα που αντιστοιχεί σε 18 κουταλάκια. Η ποσότητα αυτή καθημερινά ευτυχώς ανανεώνεται.   Το πλεονάζον αλάτι αποβάλλεται με ιδρώτα, ούρα και δάκρυα και μάλιστα σε περιπτώσεις αθλητών που ασκούν έντονη μυϊκή δραστηριότητα, η ημερήσια αποβαλλόμενη ποσότητα είναι περίπου 15g! ⁽²⁾

Από το 1970 το παραγόμενο για κατανάλωση μαγειρικό αλάτι εμπλουτίζεται με το πολύτιμο για τον οργανισμό ιώδιο, μιας και είναι απαραίτητο για την σύνθεση της ορμόνης Θυροξίνης, αν και του δίνει μια ελαφρώς πικρή γεύση . Η περιεκτικότητα του εμπλουτισμένου αλατιού σε ιώδιο είναι της τάξης των 15-40 μg ιωδίου ανά γραμμάριο αλατιού. Συνεπώς, αν ένα άτομο χρησιμοποιεί καθημερινά 6 γραμμάρια αλατιού με την τροφή του, προσλαμβάνει περίπου 180 μg ιωδίου και έχει επάρκεια. Όσο για το πολυδιαφημισμένο (και πανάκριβο) ροζ αλάτι Ιμαλάϊων, να αναφέρουμε ότι δεν εξορύσσεται στα Ιμαλάια αλλά στο Παντζάμπ του Πακιστάν και επειδή δεν περιέχει ιώδιο είναι υποδεέστερο ποιοτικά από το πάμφθηνο θαλασσινό αλάτι. Απλά έχει δημιουργηθεί ένας «μύθος» γύρω του και ως γνωστόν οι μύθοι πουλάνε. Το βιομηχανικά επεξεργασμένο επιτραπέζιο αλάτι περιέχει επίσης μικρές ποσότητες αντισυσσωματικών ουσιών (anti-caking additives), όπως: πυριτικά άλατα ασβεστίου (E552), ανθρακικό μαγνήσιο (E504) και αργιλοπυριτικά άλατα νατρίου (E554). Οι ουσίες αυτές καλύπτουν τις επιφάνειες των κρυστάλλων αλατιού και αποτρέπουν τη συγκόλλησή τους από την υγρασία.

Αξίζει να αναφερθεί, ότι ενώ το Νάτριο και το Κάλιο ανήκουν στην ίδια ομάδα του περιοδικού πίνακα (αλκάλια) και έχουν παραπλήσια χημική συμπεριφορά, το μεν Νάτριο ανεβάζει την πίεση και προκαλεί αρκετά προβλήματα στην υγεία, το Κάλιο βοηθά στην ηπιότερη αγγειακή λειτουργία και συμβάλει στην αποβολή του Νατρίου, επομένως ρίχνει την πίεση. Υπάρχει και μια άλλη διαφορά μεταξύ των δύο αυτών μετάλλων και αναφέρεται στην διαπερατότητά τους μέσω της κυτταρικής μεμβράνης. Η κυτταρική μεμβράνη επιτρέπει στα ιόντα Καλίου να περνάνε εύκολα μέσω αυτής στο εσωτερικό του κυττάρου , ενώ για κάποιο λόγο δείχνει «κόκκινη κάρτα» στα ιόντα Νατρίου και Χλωρίου. Γι αυτό και η συγκέντρωση ιόντων Καλίου στο εσωτερικό του κυττάρου είναι 25 φορές μεγαλύτερη από την συγκέντρωση του Νατρίου. Γενικότερα η επιλεκτικότητα των φυτικών και ζωικών μεμβρανών συνδέεται με την ώσμωση και αποτελεί ένα φαινόμενο ύψιστης σημασίας για τη διατήρηση της ζωής.

Είναι χαρακτηριστικό επίσης, ότι το χλωριούχο νάτριο πιθανότατα είναι η  μοναδική φαγώσιμη ουσία με την χαρακτηριστική αλμυρή γεύση. ⁽³⁾

Ο Φυσιολογικός ορός που χρησιμοποιείται ευρύτατα στην Ιατρική δεν είναι παρά διάλυμα χλωριούχου νατρίου περιεκτικότητας 0,9% κατά βάρος. Επειδή αυτό διάλυμα είναι ισοτονικό (ίδιας ωσμωτικής πίεσης) με το αίμα , δεν «στρεσάρει» τα κύτταρα.

Η  σημαντικότερη όμως ιδιότητα που το καθιστά αναντικατάστατο στον οργανισμό είναι ο ρόλος του στην παραγωγή και μετάδοση των ηλεκτρικών ερεθισμάτων μέσω μιας περίπλοκης φυσικοχημικής διεργασίας. Δεν είναι υπερβολή ο ισχυρισμός ότι κάθε πνευματική, νευρική και εγκεφαλική λειτουργία προϋποθέτει την συμμετοχή ιόντων νατρίου μαγνησίου και ασβεστίου.

Από αρχαιοτάτων χρόνων αποτελεί ένα από τα καλύτερα φυσικά συντηρητικά τροφίμων. Τα τρόφιμα παστώνονταν με αλάτι και μετατρέπονταν σε «αλίπαστα» που διατηρούνταν με τον τρόπο αυτό για μεγάλο χρονικό διάστημα. Αυτό οφείλεται στην αφυδατική ικανότητα του αλατιού, (γι αυτό όταν τρώμε αλμυρά διψάμε), η οποία δημιουργεί στο τρόφιμο περιβάλλον αφιλόξενο για την ανάπτυξη των μικροοργανισμών που το αλλοιώνουν. Μειονέκτημα της συγκεκριμένης μεθόδου συντήρησης είναι η καταστροφή ορισμένων ευαίσθητων βιταμινών γι αυτό και σταδιακά υποκαθίσταται από άλλες μεθόδους όπως η ψύξη, η κονσερβοποίηση κλπ

Επειδή όταν προστεθεί στο νερό κατεβάζει το σημείο πήξης του, χρησιμοποιείται στους καλυμμένους με πάγο δρόμους για να προκαλέσει το λιώσιμο του.  Και στην περίπτωση αυτή όμως ισχύει η σοφή ρήση «Ουδέν κακόν αμιγές καλού» αλλά και αντίστροφα. Έτσι το αλάτι που άφθονο σκορπίζεται στους δρόμους των χωρών με δριμείς χειμώνες, μολύνει υδροφόρους ορίζοντες προκαλώντας φαινόμενα τοξικότητας, και συντελεί στην ταχύτερη οξείδωση μεταλλικών τμημάτων των αυτοκινήτων. Θα εκπλαγείτε βέβαια  αν μάθετε ότι η βιομηχανία τροφίμων καταναλώνει μόνο το 4% της παγκόσμιας παραγωγής αλατιού, ενώ η αποπάγωση δρόμων το 38%! ⁽⁴⁾

Το μεγαλύτερο ποσοστό του αλατιού απορροφά η χημική βιομηχανία η οποία το αξιοποιεί σαν φθηνή πρώτη ύλη για την παρασκευή άλλων χημικών ουσιών. Αποτέλεσε σταθμό στην ιστορία της χημείας η συνθετική παρασκευή σόδας από αλάτι από τον Γάλλο χημικό Nicolas Leblanc. Στην ιστορία και τη ζωή όμως αναφέρονται  συχνά τραγικές  ανατροπές. Έτσι ενώ η Γαλλική Ακαδημία είχε προκηρύξει χρηματικό έπαθλο για τον επιστήμονα που θα παρασκεύαζε συνθετικά σόδα, ένωση πολύτιμη για την σαπωνοποιία, ο Leblanc όχι μόνο δεν πήρε το βραβείο, αλλά την ταραγμένη εκείνη περίοδο της γαλλικής Επανάστασης είδε το εργοστάσιό του να δημεύεται σαν «κτήμα του Λαού» και το δίπλωμα ευρεσιτεχνίας του να φεύγει από την κατοχή του.

Κατά τον αμερικανό ιστορικό και φιλόσοφο Robert P. Multhauf το αλάτι ήταν ένα «αρχέγονο ναρκωτικό», διότι προκαλεί εξάρτηση όσον αφορά την χρήση του.

Αν το αλάτι μπορούσε να αφηγηθεί οι ιστορίες που θα μας έλεγε θα ήταν πολλές και ενδιαφέρουσες. Στην αρχαιολογική περιοχή της Ρουμανίας Poiana Slatinei,  υπάρχουν ενδείξεις συστηματικής παραλαβής αλατιού από πηγές αλμυρού νερού με βράσιμό του σε πήλινους δίσκους, που χρονολογούνται από το 6050 π.Χ., ενώ αντίστοιχες ενδείξεις παραλαβής αλατιού από την αλμυρή λίμνη Xiechi της Κίνας χρονολογούνται από το 6000 π.Χ. ⁽⁵⁾ Η πρώτη γραπτή αναφορά για παρασκευή και χρήση αλατιού προέρχεται από τους κινέζους το 2.700 π. Χ. και συγκεκριμένα από τον πάπυρο Pang Tao Kan Mud. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ήταν γνώστες των ιατρικών χρήσεων του αλατιού το οποίο χρησιμοποίησαν και σαν μέσο ταρίχευσης των νεκρών. Οι Λατίνοι έλεγαν «Nil sole et sale utilus” δηλαδή  τίποτε πιο χρήσιμο από τον Ήλιο και το αλάτι. Αυτή η ρήση τα περικλείει όλα. Λόγω της ιδιαίτερης αξίας του χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα ως μέσο οικονομικών συναλλαγών, πρακτική που διατηρείται και στις μέρες μας σε ορισμένες περιοχές της Αφρικής. Στην αρχαία Ελλάδα συχνά εξαγόραζαν τους σκλάβους με αλάτι. Πιθανότατα από αυτό τον ιδιαίτερο τρόπο εξαγοράς να προήλθε η έκφραση «αυτός δεν αξίζει το αλάτι του» που χρησιμοποιείται υποτιμητικά για κάποιον.  Στην Αρχαία Ρώμη πληρώνανε συχνά τους λεγεωνάριους με αλάτι, γι αυτό και στα λατινικά ο μισθός λεγόταν salarium (sal: αλάτι). Η μεγάλη πορεία διαμαρτυρίας του Mahatma Gandhiτο 1930 κατά της βρετανικής αποικιοκρατίας είχε αφορμή τον φόρο που επέβαλαν οι Βρετανοί για το εμπόριο αλατιού στους Ινδούς. Τέλος, ο μεγάλος ταξιδευτής Μάρκο Πόλο αναφέρει ότι στο Θιβέτ χρησιμοποιούσαν αντί νομισμάτων «πίτες» αλατιού με απεικονίσεις του μεγάλου Χάνου.

Το αλάτι δημιουργεί σε πολλά μέρη τοπία απίστευτης ομορφιάς και τουριστικά αξιοθέατα. Η περίφημη αποξηραμένη  λίμνη  Salar de Uyuni  στη N.A.Βολιβία  αποτελεί ένα τεράστιο φυσικό καθρέφτη με αποθέματα αλατιού δέκα δισεκατομμύρια τόνους!  Τα αλατωρυχεία Wieliczka  της Πολωνίας  θεωρούνται από τα μεγαλύτερα παγκοσμίως με διαδρόμους συνολικού μήκους 300 χιλιομέτρων, και με βάθος που φθάνει τα 327 μέτρα.⁽⁶⁾ Ο επισκέπτης θα αντικρύσει μεταξύ άλλων και αίθουσες πολιτιστικών εκδηλώσεων καθώς και έργα τέχνης  από αλάτι. Η Νεκρά θάλασσα που βρίσκεται 400 μέτρα κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, αποτελεί ένα ακόμη αξιοθέατο διότι λόγω της υψηλής περιεκτικότητας σε αλάτι (περιέχει δέκα φορές περίπου περισσότερο αλάτι από ένα ανοικτό ωκεανό),  δεν φιλοξενεί μορφές ζωής. Επίσης λόγω της υψηλής πυκνότητάς του νερού της προκαλεί μεγάλη άνωση σε οτιδήποτε βρίσκεται σ’ αυτήν.  Τοπίο ιδιαίτερης ομορφιάς αποτελούν  και οι λίμνες αλατιού στην Μάρα του Περού.

Ο επίλογος-εγκώμιο στο θαυμαστό αυτό συστατικό ζωής έχει γραφεί από δύο κορυφαίους Έλληνες πνευματικούς δημιουργούς. Ο Κωστής Παλαμάς σε ποίημά του (το αλάτι) αναφέρεται με θαυμασμό σ’ αυτό γράφοντας «να το καθάριο κρούσταλλο, να το χιονάτο αλάτι». Αλλά και ο Μεγάλος Κρητικός Νίκος Καζαντζάκης σε επιστολή του αναφέρει ότι «η ποίηση είναι το αλάτι που εμποδίζει τον κόσμο να σαπίσει»

Τιμητική αναφορά στο στοιχείο της ενότητας Na (Natrium – αγγλ:Sodium –Νάτριο): Μέταλλο μαλακό (κόβεται με μαχαίρι), πολύ δραστικό, γι αυτό και δεν υπάρχει ελεύθερο στη φύση, όπου το συναντάμε ενωμένο με άλλα στοιχεία με την μορφή χημικών ενώσεων. Με νερό αντιδρά βίαια και αναφλέγεται , ενώ με το οξυγόνο οξειδώνεται ταχύτατα και αυτός είναι ο λόγος που διατηρείται μέσα σε πετρέλαιο.  Είναι το 7^ο κατά σειρά αφθονίας χημικό στοιχείο στη Γη, και ειδικότερα το 5^ο κατά σειρά αφθονίας μέταλλο στον πλανήτη μας, πίσω από το αργίλιο (Al), το σίδηρο (Fe), το ασβέστιο (Ca) και το μαγνήσιο (Mg). Mετά από το νάτριο βρίσκεται το κάλιο (Κ).

Παραπομπές

1. Κατάκης Δ. «Μαθήματα ανόργανης Χημείας» Παν. Αθηνών 1972

2. Iatronet, διαδικτυακή πύλη με θέματα Ιατρικής και υγείας.

3. Βάρβογλης Α.Γ. «Η κρυφή γοητεία της Χημείας», εκδ. τροχαλία.

4. «NaCl, Η χημική ένωση του μήνα» Δεκέμβρης 2011, Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης , Χημικό Τμήμα.

5. 6. Wikipedia, διαδικτυακή εγκυκλοπαίδεια (αλάτι).

Το άρθρο είναι αναδημοσίευση από το βιβλίο του Τζιανουδάκη Λεωνίδα «ΑΠΟ ΜΙΚΡΟΣ ΜΙΣΟΥΣΑ ΤΗ ΧΗΜΕΙΑ – Η ΧΗΜΕΙΑ ΑΛΛΙΩΣ» εκδ. Carpe Librum, Αθήνα, 2025. Επιτρέπω την χρήση του μόνο για διδακτική αξιοποίηση.