ΕΡΩΤΑΣ ΚΑΙ ΑΙΣΘΗΜΑΤΑ:

ΟΛΑ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΧΗΜΕΙΑ

«Αγαπάς κάποιον

γιατί τραγουδάει ένα τραγούδι

που μόνο εσύ μπορείς να καταλάβεις»

Ανωνύμου

 

Επιχειρώντας ένα διαδικτυακό περίπατο , σερφάρισμα όπως το αποκαλούν στην ηλεκτρονική αργκό, έμεινα έκπληκτος από το πλήθος των στίχων ερωτικών τραγουδιών που περιέχουν τη λέξη «χημεία». Δεν θα εστιάσω στην ποιότητα, αναφέρομαι καθαρά στην ποσότητα. Σκέφθηκα λοιπόν αγαπητέ αναγνώστη την ενότητα αυτή να την εγκαινιάσω με μια μικρή συλλογή στίχων ανάλαφρων, αφελών, ενδεχομένως «μη ποιοτικών» για μερίδα αναγνωστών, που έχουν μελοποιηθεί και έχουν   κοινό παρονομαστή την χημεία του έρωτα. Να σημειώσω ότι δεν  υπάρχει κανένας υπαινιγμός, προσέξτε το παρακαλώ, για τους στιχουργούς οι οποίοι ενδεχομένως να έχουν ένα αξιόλογο στιχουργικό, ή ποιητικό έργο.

«…σαν την αγάπη μας δεν έχει

Τέτοια χημεία ποιος την έχει;»

Σάκης Αρσενίου

 

«…χημεία είναι ο έρωτας

χημεία η αγάπη

αν χωριστούνε δυο καρδιές

κλαίνε με μαύρο δάκρυ.»

Βουτσίνος Βαγγέλης

 

«…δεν έχω πια αγάπη μου καμία αμφιβολία

σου λέω υπάρχει ανάμεσά μας φοβερή χημεία.»

Φοίβος

 

«…δεν υπάρχει πια χημεία

στη ζωή μας μα μαγεία

δεν υπάρχει πια ουσία

τώρα ήρθε η ανία.»

Αλέξης Σίρκος

 

«…Πρώτη επικοινωνία

εναέρια χημεία

και μια νέα εμπειρία

είμαι έτοιμη να ζήσω.»

Νίκος Γρίτσης

 

« …και να δεις που αν σε δω δεν θα σε γνωρίσω,

και να δεις που αν σε δω θ’ αδιαφορήσω,

δεν είχε η αγάπη πιθανότητα καμία,

αφού εμείς δεν είχαμε αυτό που λεν χημεία.»

Εύη Δρούτσα

 

«…βλέπω άσπρο, βλέπεις μαύρο,

Βλέπω μέρα, βλέπεις νύχτα,

Κι η αλήθεια είναι μόνο μία,

Αντιθέσεις έχουμε σε όλα τα σημεία

Δεν κολλάει η δική μας η χημεία.»

Αγνώστου στιχουργού

Εντάξει, αντιληφθήκατε νομίζω ότι ο έρωτας προϋποθέτει και εμπεριέχει  πολύ  χημεία.  Ένα πολύχρωμο κουβάρι χημικών αντιδράσεων και ουσιών είναι ο έρωτας που καθώς ξεδιπλώνεται  σε κάνει να νιώθεις πόθο, έλξη, ζήλια, αγάπη θυμό κλπ. Ας ασχοληθούμε λοιπόν με το κουβάρι του έρωτα.

Στην ερωτική έλξη, ή γενικότερα στην δημιουργία ενός συναισθήματος, δύο προϋποθέσεις είναι  απαραίτητες. Πρώτον να εκλυθούν κάποιες ορμόνες και δεύτερον να ενεργοποιηθούν κάποιοι  νευροδιαβιβαστές, ορμόνες επίσης,  που θα μεταφέρουν το μήνυμα στον εγκέφαλο. Γενικά οι ορμόνες είναι χημικά μόρια που μεταφέρουν μηνύματα και παράγονται στους ενδοκρινείς αδένες των οργανισμών. Οι ορμόνες ρυθμίζουν ένα ευρύτατο και ιδιαίτερα σημαντικό  σύνολο λειτουργιών, όπως την διέγερση, την αναστολή, την ανάπτυξη, την διάθεση, τα συναισθήματα,το ανοσοποιητικό σύστημα, τον μεταβολισμό, την αναπαραγωγή, την ερωτική διάθεση, τον αναπαραγωγικό κύκλο, την εφηβεία  κλπ.⁽¹⁾ Επειδή τα μόρια αυτά ρυθμίζουν συναισθήματα,  θα ήταν εύστοχο να τα αποκαλέσουμε «μόρια συναισθήματος». Ας γυρίσουμε και πάλι στον έρωτα και τις χημικές του ιδιαιτερότητες.

Σύμφωνα με την ανθρωπολόγο Helen Fisher του αμερικανικού πανεπιστημίου του Rutgers  στο παιχνίδι  ερωτικής έλξης υπάρχουν τρία διακριτά στάδια. Το στάδιο της λαγνείας, το στάδιο της έλξης, και το στάδιο της προσκόλλησης.

Στο στάδιο της λαγνείας εκλύονται η τεστοστερόνη, κυρίως στους άνδρες, και τα οιστρογόνα στις γυναίκες. Στο ίδιο πρώιμο στάδιο η αδρεναλίνη που εκκρίνεται στα επινεφρίδια προκαλεί ταχυπαλμίες, άγχος και ανεβάζει την πίεση. Σύμφωνα με πορίσματα ερευνών η αρχική ερωτική έλξη  είναι η έλξη της πρώτης ματιάς, δηλαδή ξεκινά με την όραση και μετά επεξεργάζεται στη συνείδηση. Είναι δηλαδή αυτό ακριβώς που περιγράφεται τόσο γλαφυρά  στο δημοτικό τραγούδι, δηλαδή ότι ο έρωτας «από τα μάτια πιάνεται, στα χείλη κατεβαίνει κι από τα χείλη στην καρδιά ριζώνει και δεν βγαίνει». Οι ψυχολόγοι υποστηρίζουν ότι σε ένα χρονικό διάστημα που κυμαίνεται από 90 δευτερόλεπτα μέχρι το πολύ 4 λεπτά ο εγκέφαλος εγκρίνει, ή απορρίπτει ένα υποψήφιο για ερωτική σχέση άτομο. Στην απόφαση αυτή μετέχουν, και προσέξτε το παρακαλώ αν έχετε σκοπό να ξεκινήσετε μια σχέση, κατά 55% η αποκαλούμενη «γλώσσα του σώματος», κατά 38% η φωνή (!) και κατά 7% τα λόγια που λέγονται στον ελάχιστο αυτό χρόνο.

Στο επόμενο στάδιο της έλξης ο σημαντικός ρόλος περνά σε μια ομάδα νευροδιαβιβαστών. Οι νευροδιαβιβαστές είναι ουσίες που εκκρίνονται στις απολήξεις νευρικών κυττάρων με σκοπό την διάδοση ερεθισμάτων σε άλλα νευρικά, ή μυϊκά κύτταρα. Η συγκεκριμένη ομάδα νευροδιαβιβαστών που είναι μονοαμίνες, περιλαμβάνει  την ντοπαμίνη, τη νορεπινεφρίνη, την φαινυλεθυλαμίνη, και την σεροτονίνη. Κάθε μία από τις ουσίες αυτές έχει και διαφορετικό ρόλο. Η ντοπαμίνη δημιουργεί αίσθημα ευφορίας, η φαινυλεθυλαμίνη επιταχύνει την ροή πληροφοριών μεταξύ των νευρικών κυττάρων, η νορεπινεφρίνη προκαλεί ταχυκαρδία και εφίδρωση και η σεροτονίνη προκαλεί αίσθημα ευφορίας και σε ακραίες περιπτώσεις λιποθυμίες. Επειδή η σεροτονίνη ρυθμίζει το αίσθημα της πείνας, συχνά προκαλεί ανορεξία στους ερωτευμένους. Στο στάδιο αυτό η μείωση της συγκέντρωσης της σεροτονίνης στον εγκέφαλο προκαλεί εμμονές και ο ερωτευμένος σκέφτεται συνεχώς το άτομο που ποθεί.

Το τρίτο στάδιο είναι το στάδιο της προσκόλλησης. Το στάδιο αυτό εμφανίζεται εφόσον «δέσει» η ερωτική περιπέτεια μεταξύ των νέων και συνδέεται με ορμόνες όπως ο ωκυτοκίνη και η βασοπρεσίνη, που αναδεικνύουν την κοινωνική προσέγγιση, την τρυφερότητα και την οικειότητα. Η ωκυτοκίνη ελευθερώνεται από την γυναίκα κατά τον οργασμό ενώ στις εγκύους βοηθά στον σχηματισμό γάλακτος. Η δεύτερη σύμφωνα με ερευνητές εκκρίνεται από το θηλυκό και ενεργοποιεί στο αρσενικό τους εγκεφαλικούς υποδοχείς V1a, με αποτέλεσμα να αισθάνεται αίσθημα ικανοποίησης και ευφορίας. Το viagra και το αντικαταθλιπτικό prozak επηρεάζουν τις συγκεντρώσεις της ωκυτοκίνης.⁽²⁾

Παραπλήσια δράση έχουν και οι ενδορφίνες που αποτελούν θα λέγαμε τα φυσικά «οπιούχα» του οργανισμού.  Ελευθερώνονται κατά την σεξουαλική πράξη και προκαλούν αισθήματα αγαλλίασης και ικανοποίησης.

Φυσικά τα πάντα ελέγχει ο μεγαλειώδης  συντονιστής, ο εγκέφαλος. Ο αναμφισβήτητος αυτός ηγεμόνας δέχεται «εισηγήσεις» από τους επιτελείς του όραση, όσφρηση και αφή και μετά από την σχετική επεξεργασία αποφασίζει ποιες ουσίες θα συνθέσει και ποια συστήματα ή μυς  θα διεγείρει. Οι ορμόνες που παράγει οδεύουν στην υπόφυση, που αποτελεί κατά κάποιο τρόπο το εκτελεστικό όργανο του εγκεφάλου, όπου και διεγείρουν την παραγωγή υποφυσικών ορμονών που κατευθύνονται εκτός εγκεφάλου στους ενδοκρινείς αδένες.

Στο μαγικό ερωτικό παιχνίδι η όσφρηση έχει καθοριστική σημασία. Σας είναι πιθανότατα γνωστό ότι κάθε σώμα αναδύει μία μοναδική και ιδιαίτερη μυρωδιά. Η μυρωδιά αυτή άλλοτε έλκει και άλλοτε απωθεί το άλλο άτομο. Το οσφρητικό μήνυμα που εκπέμπει ένας άνθρωπος  επομένως μπορεί να προκαλέσει ερωτική επιθυμία, ή απόρριψη. Ο εγκέφαλος είναι αυτός που θα λάβει την τελική απόφαση. Επομένως η λαϊκή έκφραση «τον σέρνει από την μύτη» έχει επιστημονική βάση.

Στο ζωικό βασίλειο ρόλο–κλειδί στην ερωτική έλξη μεταξύ των ειδών έχουν οι φερομόνες . Στον άνθρωπο όμως θεωρείται ότι δεν  έχουν την ίδια σημασία και βαρύτητα. Η υπόθεση  αυτή πιθανότατα έχει βάση, αν λάβει κανείς υπόψη ότι στην λειτουργία των φερομονών βασικό ρόλο έχει η αίσθηση της όσφρησης η οποία στον άνθρωπο δεν είναι πλέον ιδιαίτερα αναπτυγμένη. Άλλωστε οι σύγχρονοι άνθρωποι καλύπτουν τις πρωτογενείς οσμές τους με αρώματα. Παλιότερα, οι μυρωδιές του σώματος μετρούσαν και μάλιστα πολύ. Έχει μείνει ιστορική η παραγγελία του Ναπολέοντα στην Ιωσηφίνα μετά τη μάχη του Αούστερλιτς :”Ne te lave pas ! Je reviens ”  (Μην πλυθείς ! Έρχομαι . . .) Περισσότερες πληροφορίες όμως σχετικά με τις φερομόνες έχετε πάρει στην προηγούμενη ενότητα.

Οι σχέσεις των ζευγαριών όμως δεν είναι μόνο «αγάπες και λουλούδια» αλλά και αρνητικές   καταστάσεις  όπως ζήλια και  απιστία που προκαλούν  την διάβρωση αυτού του υπέροχου συναισθήματος. Όταν στις σχέσεις ενός ζευγαριού παρεμβάλλεται  η ψυχοφθόρα ζήλια, τότε αναζητείστε το αίτιο, χημικό να εξηγούμαστε, στην υπερβολική έκκριση ωκυτοκίνης.

Αλλά και στην απιστία έχει τον ρόλο της η χημεία, τέλος πάντων παντού ανακατώνεται αυτή, δεδομένου ότι σύμφωνα με τα αποτελέσματα έρευνας που έγινε στο πανεπιστήμιο του Austin του Texas  τον Ιανουάριο του 2009 από την καθηγήτρια ψυχολογίας Norman Li , υπεύθυνη για την γυναικεία απιστία  θεωρείται η ορμόνη οιστραδιόλη. Το πόρισμα ήταν ότι όσο μεγαλύτερα ήταν τα επίπεδα της οιστραδιόλης στις γυναίκες τόσο πιο επιρρεπείς γίνονται σε φιλιά, φλερτ και δημιουργίας νέας σχέσης. ⁽³⁾ (…Αγάπη μου , είναι αυτό που νομίζεις, αλλά δεν φταίω εγώ, η οιστραδιόλη μου φταίει!)

Μια ενδιαφέρουσα  διαφορά στις σεξουαλικές προτεραιότητες   των δύο φύλων αναφέρει ο καθηγητής Ψυχολογίας στη Μεταπτυχιακή Σχολή του Camden (U.K.) Luis Garcia: Οι άνδρες σε πρώτη φάση έλκονται  περισσότερο από τη σεξουαλικότητα της γυναίκας, ενώ για τις  γυναίκες έχουν μεγαλύτερη  σημασία η προσωπικότητα του άνδρα, η εξυπνάδα του και το επίπεδο των φιλοδοξιών του. Για να επαληθευτεί  αυτό που είχε πει ο ρωμαίος κωμωδός Titus Plautus!  (254-184 π.Χ.) «Qui amans egens ingressus est princeps in amoris vias, superavit aerumnis suis aerumnas Herculi» – δηλαδή, «Όποιος ξανοίγεται στη λεωφόρο του έρωτα με άδειο πορτοφόλι, έχει να φέρει εις πέρας άθλους επαχθέστερους εκείνων του Ηρακλή».

Η μελατονίνη είναι μια ακόμη ορμόνη που παράγεται στη επίφυση, αδένα που βρίσκεται στο πίσω μέρος του εγκεφάλου,  και είναι συνδεδεμένη με άγχος και στρες αλλά και καθοριστική στην  ρύθμιση του ύπνου μιας και προκαλεί αίσθηση της νύστας. Η επίφυση συντονισμένη με τον βιολογικό μας κύκλο μέρας – νύκτας προκαλεί την έκκριση της μελατονίνης όταν δέχεται σήμα από τον εγκέφαλο ότι βραδιάζει και έρχεται η  ώρα για ύπνο και ανάπαυση του οργανισμού. Όταν διαταραχθεί η παραγωγή της συγκεκριμένης ορμόνης λόγω αϋπνίας, ξενυχτιού κλπ τότε ο οργανισμός στρεσάρεται και αντιδρά με νευρικότητα, ατονία και κατάθλιψη. Ίσως   ένας από τους λόγους της ήρεμης ζωής  στα Μοναστήρια, είναι ότι οι μοναχοί ακολουθούν ένα εναρμονισμένο με τους προαιώνιους φυσικούς κύκλους  πρόγραμμα, αποσυρόμενοι για ύπνο πολύ νωρίς και ξυπνώντας τα βαθιά χαράματα.

Σκέφθηκα αγαπητέ αναγνώστη να συμπεριλάβω στην ενότητα και το αίσθημα της πείνας μιας και είναι πολύ ψηλά πλέον στην ανθρώπινη λίστα ενδιαφερόντων και προκαλεί ποικίλα συναισθήματα, ξέρεις εσύ. Στο αίσθημα της πείνας πρωταγωνιστούν δύο πρωτεϊνικές ορμόνες η γκρελίνη και η λεπτίνη. Η πρώτη εκκρίνεται στο στομάχι και μας ανοίγει την όρεξη,  ενώ η δεύτερη εκκρίνεται στα λιποκύτταρα και πυροδοτεί το αίσθημα της πείνας.⁽⁴⁾  Έτσι εξηγούνται όλα για τα επιπλέον κιλά μας … αυτές οι καταραμένες ορμόνες φταίνε για όλα.

Αν έχετε λίγο μπερδευτεί με τις ορμόνες και τα συναισθήματα, ας το κάνουμε πιο απλό .

Ευχάριστα συναισθήματα ηρεμίας χαράς ικανοποίησης σχετίζονται με ενδορφίνες, ντοπαμίνη, σεροτονίνη, (έλλειψη όμως της τελευταίας οδηγεί σε κατάθλιψη). Η σεροτονίνη ρυθμίζει επίσης την όρεξη, την μυική σύσπαση, ενώ σύμφωνα με έρευνα που έγινε στο Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ από τον ψυχολόγο Molly Crockett  ελέγχει και την επιθετικότητα στις κοινωνικές δραστηριότητες.

Οι ενδορφίνες συνδέονται ακόμη με την αίσθηση του πόνου και την επιθετικότητα.

Η αγάπη και η οικειότητα  συνδέονται άμεσα με την ωκυτοκίνη και βασοπρεσίνη. Η ωκυτοκίνη θεωρείται επίσης  η ορμόνη της εμπιστοσύνης όπως  έδειξαν επιστημονικές έρευνες σύμφωνα με τις οποίες άτομα με υψηλά επίπεδα ωκυτοκίνης εμπιστεύτηκαν ευκολότερα χρηματικά ποσά σε τρίτους.

Ο φόβος πυροδοτεί αυξημένα επίπεδα αδρεναλίνης και κορτιζόλης.

Οι ταχυκαρδίες και η αυξημένη μυϊκή δραστηριότητα συνδέονται με την αδρεναλίνη.

Αισθήματα οργής, θυμού ζήλιας έχουν σχέση με αυξημένα επίπεδα οιστραδιόλης και χαμηλά επίπεδα σεροτονίνης, η οποία είναι η «καλή νεράιδα» του θαυμαστού κόσμου των ορμονών..

Τελικά τα βέλη του μικρού φτερωτού Θεού   έχουν παρενέργειες στην υγεία μας; Σύμφωνα με αμερικανικές έρευνες, το ανοσοποιητικό σύστημα των ερωτευμένων, και γενικά των ευτυχισμένων ανθρώπων  είναι ενισχυμένο με μεγαλύτερη παραγωγή ανοσοκυττάρων.   Έτσι άτομα με αρμονικό ερωτικό ιστορικό κινδυνεύουν λιγότερο από καρδιακή προσβολή και διαβήτη τύπου 2.⁽⁵⁾ Το επόμενο εύλογο ερώτημα επομένως είναι «και μεις τι κάνουμε;». Μπορούμε άραγε να κρατήσουμε σε υψηλά επίπεδα τις «θετικές» ορμόνες και με ποιο τρόπο; Ασφαλώς δεν χρειάζεται να καταφύγουμε σε παραψυχολογικές και μεταφυσικές μεθόδους με μαγικά φίλτρα και διάφορες μεσαιωνικές βασκανίες. Αν και οι άνθρωποι εδώ και αιώνες κατέφευγαν σε ερωτικά ελιξίρια και τροφές που θεωρούσαν ότι αυξάνουν την λίμπιντο, τα αποτελέσματα είναι μάλλον αμφιλεγόμενα.  Υπάρχει η άποψη ότι ορισμένες τροφές χαρακτηριζόμενες «αφροδισιακά» συντελούν στην διέγερση της σεξουαλικής επιθυμίας. Για παράδειγμα τα θαλασσινά και ιδιαίτερα τα στρείδια λόγω της διμεθυλαμινοαιθανόλης (DMAE) και του ψευδαργύρου (Zn) που περιέχουν. Όμως, μέχρι στιγμής δεν έχει αποδειχθεί σαφώς κάτι τέτοιο, και πιθανόν να  οφείλεται μάλλον σε ψυχολογικούς παράγοντες και αυθυποβολή. Αυτά που αναμφισβήτητα επηρεάζουν την ορμονική λειτουργία είναι το στρες, η απόλαυση και η ηρεμία στην καθημερινότητά μας. Ένα φιλί , ένα χάδι, ένα βλέμμα αγάπης, αλλά και μία δημιουργική δραστηριότητα, η απόλαυση της αγαπημένης μουσικής,   ή μιας όμορφης παρέας φίλων, αλλά και μιας γευστικής σοκολάτας (με μέτρο τη τελευταία) γεμίζουν τις ορμονικές δεξαμενές με θετικές ορμόνες, συμβάλλοντας φυσικά και σε πιο υγιείς ερωτικές σχέσεις. Η καλή ποιότητα ζωής συμβάλλει σε υγιείς ερωτικές σχέσεις και αντίστροφα.  Επίσης η σωματική δραστηριότητα, η υγιεινή διατροφή και  ή έκθεση με μέτρο στο ηλιακό φως θεωρείται ότι συμβάλλουν στην ομαλή ορμονική λειτουργία. Μην διστάσετε ούτε στιγμή να γελάσετε ή να κλάψετε, καθώς και να εκφράσετε την ευγνωμοσύνη σας εκεί που πρέπει. Όλα είναι μια χημεία τελικά. Οι σωματικές και ψυχικές λειτουργίες συντηρούνται μέσω χημικών ουσιών . Φροντίζοντας σώμα και ψυχή διατηρούμε πολύτιμες λεπτές ισορροπίες. Τότε μόνο επιτυγχάνουμε μια κατάσταση που χαρακτηρίζεται από ΥΓΕΙΑ  και ΕΥΕΞΙΑ.  Και επειδή οι χημικοί είμαστε ευαίσθητοι άνθρωποι και ως γνωστόν δεν βλέπουμε τον Παρθενώνα …σαν ανθρακικό ασβέστιο, θα κλείσω την ενότητα με την υπέροχη διαπίστωση του Άγγελου Τερζάκη ότι «η ομορφιά του έρωτα δεν βρίσκεται στην αιωνιότητα, αλλά στην προσωρινότητα.»

 (Το άρθρο είναι από το βιβλίο “ΑΠΟ ΜΙΚΡΟΣ ΜΙΣΟΥΣΑ ΤΗ ΧΗΜΕΙΑ – Η ΧΗΜΕΙΑ ΑΛΛΙΩΣ” του Τζιανουδάκη Λεωνίδα, εκδόσεις Carpe librum, Αθήνα 2025, και επιτρέπω την διδακτική αξιοποίησή του.)

Τιμητική αναφορά στο στοιχείο της ενότητας Ca (Calcium – Ασβέστιο): Από τα σημαντικότερα στοιχεία του Π.Π. ανήκει στις αλκαλικές γαίες και είναι αρκετά δραστικό γι αυτό και στη φύση υπάρχει δεσμευμένο με την μορφή χημικών ενώσεων. Το ασβέστιο αποτελεί το 1,5% του σωματικού βάρους, δηλ. περίπου 1160 γραμμάρια. Το 99% του ασβεστίου απαντά στα οστά υπό μορφή συμπλόκου άλατος, το δε 1% ανευρίσκεται στα δόντια, το δέρμα και το πλάσμα του αίματος. Αναφορικά με το πλάσμα, το 60% του ασβεστίου βρίσκεται στην ιοντική του μορφή, Ca⁺⁺, όπου είναι και βιολογικά ενεργό και σε 40% βρίσκεται υπό τη μορφή λευκωμάτων. Πολύτιμη η συμβολή του κυρίως στην οστεοποίηση μαζί με τον φώσφορο και όχι μόνο καθώς είναι απαραίτητο σε μια σειρά από λειτουργίες όπως στη διεγερσιμότητα του μυϊκού συστήματος και της καρδιάς, στην ορμονική λειτουργία στην πήξη του αίματος,  στην ενεργοποίηση ενζύμων του οργανισμού κλπ.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

1.Wikipedia

2. ΒΗΜΑ science, άρθρο Τάσου Καφαντάρη, «ο έρωτας είναι θέμα χημείας», 24/7/2011
3. Ηλεκτρονική πύλη DW, άρθρο «ο έρωτας είναι θέμα χημείας», 14/2/2017
4. Νευροχωρικό σύστημα, Ερευνητική εργασία Βοραδάκη Γ. – Λιναρδάκη Δ. Πολυτεχνείο Κρήτης, 2011
5. Μιχαλάκης Κωστής, Η ενδοκρινολογία του έρωτα, εκδ. Πολιτεία.