ΠΕΡΙ ΝΟΘΕΙΑΣ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΧΗΜΙΚΩΝ ΠΑΡΑΝΟΜΙΩΝ

Ο αείμνηστος καθηγητής της Χημείας τροφίμων του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Γαλανός του οποίου την εξαιρετική διδασκαλία και την προσωπικότητα είχα την τύχη να βιώσω, μας έλεγε ότι «η επιστήμη της νοθείας προηγείται της επιστήμης της Χημείας». Προφανώς ήθελε να τονίσει ότι πάντα κάποιοι άνθρωποι, που συνήθως ουδεμία σχέση έχουν με την χημεία, αλλά περιβάλλουν με μεγάλη εκτίμηση το κέρδος, επινοούν μια αριστοτεχνική-«επιστημονική»  νοθεία και στη συνέχεια τρέχουν οι χημικοί να την εντοπίσουν και να την ελέγξουν.

Η νοθεία έχει ρίζες στην αρχαιότητα. Ίσως θα έχετε ακούσει ότι ο Αρχιμήδης ανακάλυψε τον περίφημο νόμο της άνωσης, στην προσπάθειά του να διαπιστώσει αν το χρυσό διάδημα του Ιέρωνα είχε νοθευθεί με ευτελέστερα μέταλλα. Η πρώτη αναφορά νοθείας έγινε από τον Πλίνιο τον πρεσβύτερο (23-79μ.Χ.) στο περίφημο έργο του Φυσική Ιστορία και αφορούσε νόθευση του άλατος στυπτηρία του αργιλίου με τη φθηνότερη στυπτηρία του σιδήρου. Μάλιστα ο Πλίνιος δίνει και την λύση στην απάτη. Αν το δείγμα κατεργασθεί με χυμό ροδιού και σχηματισθεί μαύρο χρώμα , τότε είναι νοθευμένο .

Νομοθεσία σχετική με τη νοθεία τροφίμων συναντάμε από αρχαιοτάτων χρόνων στους Αιγύπτιους, Έλληνες, Ινδούς, Εβραίους και Ρωμαίους.  Από τον 18^ο όμως αιώνα, η ραγδαία ανάπτυξη της χημείας προκαλεί αντίστοιχη «έκρηξη» της «επιστήμης της νοθείας». Έτσι στο ψωμί προστίθενται από σκόνη κιμωλίας και επικίνδυνα λευκαντικά μέχρι τέφρα οστών! Στο ξύδι συχνά προστίθεται βιτριόλι (θειικό οξύ), στο κρασί οξικός μόλυβδος για συντηρητικό, στα γλυκά ακατάλληλες χρωστικές που περιέχουν κάδμιο, χαλκό ή αρσενικό κλπ.

Δυστυχώς η ελλιπής γνώση των παρενεργειών μιας ουσίας ήταν η αιτία ικανού αριθμού θανάτων ακόμη και στις μέρες μας. Για παράδειγμα για μια μεγάλη περίοδο οι άνθρωποι έβραζαν τα τουρσί λαχανικά σε χάλκινα σκεύη με αποτέλεσμα το προϊόν να επιμολύνεται με την τοξική «πατίνα χαλκού».

Στα μέσα το 19^ου αιώνα τίθενται στη Γερμανία οι επιστημονικές βάσεις και οι προδιαγραφές για τον έλεγχο της νοθείας στα τρόφιμα. Έτσι καθορίζονται με νόμο τα όρια της περιεκτικότητας σε νερό, λίπος, αλάτι, τέφρα, πρωτεΐνες κλπ των διαφόρων τροφίμων.

Είναι λογικό ότι οι νοθευτές δείχνουν αδυναμία σε ουσίες που είναι ακριβές, ή διακινούνται σε μεγάλες ποσότητες προκειμένου το κέρδος που θα βγάλουν να αξίζει τον κόπο και το ρίσκο τους. (Θυμηθείτε την κλασική ατάκα του Σπύρου Καλογήρου από τον παλιό ελληνικό κινηματογράφο «…είναι πολλά τα λεφτά Άρη».) Καύσιμα, ποτά, ελαιόλαδο, τρόφιμα, πολύτιμα μέταλλα έχουν την τιμητική τους σε ανάλογες σκοτεινές διεργασίες  .  (Δεν θα ασχοληθούμε φυσικά αγαπητέ αναγνώστη με την νοθεία σε εκλογές, αν και αφήνει το μεγαλύτερο κέρδος,   εφόσον δεν σχετίζεται με την χημεία.)

Πως νοθεύει κανείς ένα καύσιμο; Συνήθως με απλή ανάμειξη του με ένα φθηνότερο, επομένως  κατώτερης ποιότητας. Μια «κατοστάρα» βενζίνη νοθεύεται με «ενενηνταπεντάρα»  όπως λένε στην πιάτσα αναφερόμενοι στον αριθμό οκτανίου της βενζίνης. Ένα πετρέλαιο κίνησης νοθεύεται με πετρέλαιο θέρμανσης, το πετρέλαιο θέρμανσης με πετρέλαιο ναυτιλίας, η βενζίνη με  πετρέλαιο κ.ο.κ. Επειδή τα διάφορα καύσιμα έχουν διαφορετική πυκνότητα με ακριβή έλεγχο της πυκνότητας του τελικού μείγματος μπορεί να εντοπισθεί η συγκεκριμένη νοθεία. Η νοθεία καυσίμων μπορεί φυσικά να γίνει και με άλλες σύγχρονες μεθόδους , δυσκολότερα ανιχνεύσιμες. Παραθέτω απόσπασμα από την εφημερίδα «καθημερινή». με ημερομηνία 18/1/2021.

«Ενώπιον μιας πρωτοφανούς σε εύρος υπόθεσης νοθείας καυσίμων βρίσκονται, σύμφωνα με πληροφορίες της «Κ», οι τελωνειακές αρχές της χώρας. Έχουν ήδη εντοπίσει εταιρείες-σφραγίδες μέσω των οποίων γίνεται η διακίνηση της νοθευτικής ουσίας και έχουν διαπιστώσει εισαγωγές στην Ελλάδα άνω των 500.000 λίτρων του συγκεκριμένου χημικού διαλύτη. …

Το κουβάρι της υπόθεσης άρχισε να ξετυλίγεται στις αρχές Ιανουαρίου, όταν τα στελέχη του Β΄ Τελωνείου και της Κινητής Ομάδας Ελέγχου (ΚΟΕ) Πειραιά αποφάσισαν να ελέγξουν βυτιοφόρο που είχε ξεκινήσει το δρομολόγιό του από διυλιστήριο της Βουλγαρίας και κατέληξε στην Ελλάδα, μέσω Σκοπίων. Κατά τον έλεγχο προέκυψε ότι μετέφερε χημικό διαλύτη με παραλήπτη εταιρεία με έδρα τα Άνω Λιόσια. Στελέχη της κινητής ομάδας πήγαν στο σημείο και διαπίστωσαν ότι στην υποτιθέμενη έδρα της εταιρείας υπήρχαν δύο άδεια σπίτια. Μίλησαν, μάλιστα, με τον ιδιοκτήτη τους, ο οποίος τους διευκρίνισε ότι τα σπίτια παραμένουν ξενοίκιαστα τα τελευταία τουλάχιστον δύο χρόνια.  

Έπειτα από αυτό, το βυτιοφόρο δεσμεύθηκε στο Β΄ Τελωνείο Πειραιά, ενώ οι ελεγκτές έστειλαν δείγμα του χημικού διαλύτη για ανάλυση. Τα συμπεράσματα που προέκυψαν παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Διαπιστώθηκε ότι πρόκειται για ένα νέο χημικό προϊόν με κωδική ονομασία «Μεθ-αιθανόλη», το οποίο ήταν γνωστό στα στελέχη της χημικής υπηρεσίας μόνο από τη βιβλιογραφία. Διαθέτει 97 οκτάνια, όσα δηλαδή και η ενισχυμένη βενζίνη και επιπλέον, δεν ανιχνεύεται στους ελέγχους νοθείας σε ποσοστό που φτάνει το 40%. Τι σημαίνει αυτό; Τα συνεργεία ελέγχου, δηλαδή, δεν μπορούν να διαπιστώσουν νοθεία ακόμα κι εάν το 40% της δεξαμενής ενός πρατηρίου περιέχει τη συγκεκριμένη ουσία αναμεμειγμένη με βενζίνη. 

Όχι άδικα περιγράφεται από τους γνωρίζοντες ως «η τέλεια νοθευτική ουσία», καθώς εκτός των άλλων κοστίζει 10 λεπτά το λίτρο αντί για «1 ευρώ +» που κοστίζει η βενζίνη….» ⁽¹⁾  Η συγκεκριμένη νοθεία δεν προκαλεί σοβαρές φθορές στους κινητήρες των αυτοκινήτων, όπως συμβαίνει σε περιπτώσεις νοθείας βενζίνης με πετρέλαιο θέρμανσης ή ναυτιλιακό ντίζελ, αλλά κάνει ζημιά στην τσέπη του καταναλωτή, γιατί με το συγκεκριμένο νοθευμένο καύσιμο  κάνει λιγότερα χιλιόμετρα με κάθε γέμισμα.

Νόθευση καυσίμου μπορεί να γίνει μέσω παράνομου κρυφού κυκλώματος σωληνώσεων.  

«Το 2018 εντοπίστηκε σε περιοχή της Αττικής, πρατήριο υγρών καυσίμων που διέθετε στην αγορά, μέσω ειδικά διαμορφωμένου συστήματος υπόγειων δεξαμενών και σωληνώσεων, νοθευμένα καύσιμα.

Πιο αναλυτικά, σε έρευνα που πραγματοποίησαν αστυνομικοί της Διεύθυνσης Οικονομικής Αστυνομίας, διαπιστώθηκε η ύπαρξη, στον πίσω προαύλιο χώρο του πρατηρίου, επιμελώς κρυμμένου συστήματος τεσσάρων υπόγειων σωληνώσεων, οι οποίες επικοινωνούσαν με κρυφές υπόγειες δεξαμενές που περιείχαν νοθευμένα καύσιμα. Μάλιστα στον εσωτερικό χώρο του πρατηρίου βρέθηκε ειδικό τηλεχειριστήριο (μπουτόν), με το οποίο, σε περίπτωση ελέγχου από κρατικές υπηρεσίες, απενεργοποιούσαν την αντλία που παρέδιδε τα νοθευμένα καύσιμα και ενεργοποιούσαν την αντλία των κανονικών καυσίμων. Παράλληλα, βρέθηκε φορολογικός μηχανισμός συνδεδεμένος με το σύστημα εισροών – εκροών του πρατηρίου που λειτουργούσε με τέτοιο τρόπο ώστε κατά τη διάθεση των νοθευμένων καύσιμων να εκδίδονται φορολογικά στοιχεία, χωρίς να αποθηκεύονται στη μνήμη του.»⁽²⁾ Εντάξει, οι σωλήνες της απάτης δεν έχουν σχέση με χημεία   αλλά σας το μετέφερα γιατί πρόκειται για   «εξελιγμένο» σύστημα νοθείας.

Υπάρχει όμως και η ακούσια νόθευση από αμέλεια που προέρχεται από πλημμελή αποθήκευση, ή συντήρηση δεξαμενών. Συνηθισμένη περίπτωση για παράδειγμα είναι η απορρόφηση νερού από πετρέλαιο. Μάλιστα τώρα τελευταία με την χρήση του υδρόφιλου βιοντήζελ το πρόβλημα δείχνει να γίνεται σοβαρό, διότι ευνοείται η ανάπτυξη μυκήτων και βακτιριδίων, τα οποία όταν αποσυντίθενται στην δεξαμενή καυσίμου αφήνουν κατάλοιπα που δημιουργούν πρόβλημα στην αντλία των αυτοκινήτων.

Τον όρο «μπόμπα» (προσοχή, όχι βόμβα), σίγουρα τον έχετε ακούσει και αναφέρεται σε αλκοολούχο ποτό νοθευμένο με κάποιο τρόπο. Ίσως η λέξη από μόνη της βγάζει διάθεση γέλιου, αλλά δυστυχώς τα πράγματα στον τομέα αυτό είναι πολύ σοβαρά διότι έχουν αποδέκτες συνήθως νέους ανθρώπους και οδηγούν ενίοτε σε τραγικά αποτελέσματα.

Σύμφωνα με άρθρο του αείμνηστου Νίκου Κατσαρού τ. Προέδρου του ΕΦΕΤ (Ενιαίος Φορέας Ελέγχου τροφίμων) που δημοσιεύθηκε το 2013 και είχε τίτλο “Ποτά-μπόμπες θερίζουν στις παραλίες”, η νοθεία των αλκοολούχων ποτών γίνεται με 4 τρόπους.

1. Αραίωση με νερό,
2. Ψεύτικη ετικέτα (“μαιμού”),
3. Νοθεία με μεθανόλη,
4. Νοθεία με βιομηχανικό οινόπνευμα. ⁽³⁾

Οι δύο πρώτες κατηγορίες , αν και ενέχουν παρανομία, δεν σκοτώνουν και μάλλον είναι άδικο να τους αποδίδεται ο βαρύς χαρακτηρισμός της «μπόμπας». Οι επόμενες δύο νοθείες όμως, οδηγούν σε ποτά-δολοφόνους.

Η νοθεία με νερό αποτελεί την παλαιότερη και απλούστερη περίπτωση νοθείας. Ο ταβερνιάρης αραίωνε το κρασί με νερό, ο γαλατάς το γάλα κ.ο.κ. Αθώα νοθεία που επηρέαζε την τσέπη και την ποιότητα,  όχι όμως την υγεία. Μάλιστα οι αρχαίοι Έλληνες έπιναν τον οίνο τους κεκραμένο δηλαδή νερωμένο για να μη μεθούν. «Άκρατον» οίνο έπιναν οι βάρβαροι Και γι’ αυτό τον οίνο σήμερα τον αποκαλούμε, λανθασμένα,  κρασί που σημαίνει κράμα, μείγμα με νερό. Μια ενδιαφέρουσα ιστορία νοθείας ποτού με νερό είναι το ούζο. Θα γνωρίζετε φυσικά ότι το ούζο είναι ίσως το μοναδικό ποτό που δεν μπορεί να νοθευτεί με νερό διότι σχηματίζει ένα θολό γαλάκτωμα που προδίδει τη νοθεία. Υπάρχει λοιπόν μεγάλο ενδιαφέρον πίσω από την ιστορία αυτή. Πριν από πολλά χρόνια οι παραγωγοί της Χίου έκαναν εξαγωγή ενός αλκοολούχου διαλύματος που είχε τα χαρακτηριστικά του σημερινού ούζου. Δηλαδή αλκοόλη 40% κ.ό. νερό και διάφορα αρωματικά πρόσθετα. Κατά τη διάρκεια όμως του ταξιδιού προς Μασσαλία οι μερακλήδες ναυτικοί άνοιγαν τα βαρέλια και «δειγμάτιζαν» το περιεχόμενο. Τα ανοιγμένα βαρέλια έπρεπε όμως να πάνε γεμάτα και το νερό κάλυπτε τις απώλειες, ρίχνοντας φυσικά την περιεκτικότητα  σε αλκοόλη του ποτού. Εξαγωγείς που έβλεπαν την αξιοπιστία τους  να προσβάλλεται σκέφθηκαν τρόπο αντιμετώπισης της νερο-νοθείας. Η λύση ήταν στην ουσία ανησόλη, υδρόφοβη ένωση διαλυτή στην αλκοόλη και αδιαλύτη σε νερό οποία όταν προστεθεί επιπλέον νερό στο ποτό δημιουργεί το χαρακτηριστικό θόλωμα.

Η ανησόλη περιέχεται στο γλυκάνησο , είναι υδρόφοβη ένωση, διαλύεται στην αλκοόλη και είναι αδιάλυτη στο νερό. Έτσι, προσθέτοντας νερό στα βαρέλια ,και ξεπερνώντας κάποια όρια, η ανησόλη σταματάει να είναι διαλυτή στο νερωμένο ούζο και αποβάλλεται σχηματίζοντας το χαρακτηριστικό θόλωμα. Αυτά τα βαρέλια είχαν την επιγραφή “uso Massalia” (Χρήση Μασσαλίας) και έτσι στο ποτό έμεινε η ονομασία ούζο. Υπάρχουν κι άλλες εκδοχές για την προέλευση του ονόματος , αλλά αυτή φέρεται να είναι η επικρατέστερη. Σύμφωνα με μια δεύτερη εκδοχή η οικογένεια Νίκου Κατσαρού ιδιοκτήτη οινοποιείου στον Τύρναβο ήταν η πρώτη που έλαβε άδεια παρασκευής τσίπουρου με γλυκάνησο το 1856. Το 1881 με την προσάρτηση της θεσσαλίας στο Ελληνικό Βασίλειο ο Τύρναβος εξελίχθηκε σε αμπελουργικό κέντρο και έκανε μεγάλες εξαγωγές στην Μασσαλία της Γαλλίας. Το συγκεκριμένο τσίπουρο μεταφέρονταν σε βαρέλια με την ένδειξη «USO Marsilla”, που έδωσε σταδιακά την ελληνική ονομασία ΟΥΖΟ. Υπάρχουν κι άλλες εκδοχές αλλά ας μην τις αναφέρομε μιας και στο συγκεκριμένο θέμα υπάρχει διάσταση απόψεων.⁽⁴⁾

Η δεύτερη περίπτωση νοθείας ποτών είναι τα ποτά “μαιμού”  δηλαδή η αντικατάσταση ενός αυθεντικού ποτού από άλλο αντίστοιχο αλλά ποιοτικά κατώτερο. Αναζητώντας τιμές διαπίστωσα τεράστιες διαφορές. Η φιάλη των 700mL ενός σκωτζέζικου malt whisky 35 ετών  της  Laphroaig κοστίζει 4.900€(!) ενώ ίδιας χωρητικότητας φιάλη του αξιοπρεπούς Jameson  κοστίζει μόλις 19€. Καταλαβαίνετε ότι ο πειρασμός για τον μπάρμαν είναι μεγάλος.  Ειδικά όταν παραγγέλνει κανείς κοκτέιλ και όχι συγκεκριμένο αλκοολούχο, εκεί είναι δύσκολο να διακρίνει αν στο ποτό του υπάρχει ποιοτικό ουίσκι ή κάποιο φθηνό δεύτερο. Προσωπικά, ομολογώ με λύπη,  ότι δεν έχω τις αισθήσεις όσφρησης και γεύσεις αναπτυγμένες σε τέτοιο σημείο που να μπορώ να διακρίνω αν το chivas 12 ετών που παράγγειλα μου το άλλαξαν με μια φτηνιάρικη  απομίμηση. Σαν χημικός όμως θα μπορούσα αν είχα στη διάθεσή μου νερό, καθαρή αλκοόλη, καραμελόχρωμα και άρωμα ουίσκυ (ευκολάκια στο εμπόριο όλα αυτά), να σας παρασκεύαζα μια αξιοπρεπή «μπόμπα». Τόσο απλά για όποιον ρισκάρει για το κέρδος. Και δεν θα πρέπει να είστε πολύ αυστηροί με την συγκεκριμένη απατεωνιά, αν  σκεφθείτε πως αυτή θα ήταν μια «αγαθή μπόμπα» δεδομένου ότι δεν χρησιμοποιήθηκε μεθανόλη ή βιομηχανικό οινόπνευμα για την παρασκευή της .

 Νοθεία με μεθανόλη. Αποτελεί την πιο σοβαρή περίπτωση νοθείας ποτών, γιατί  μπορεί να προκαλέσει σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία. Ένα ποτηράκι μεθανόλης είναι περίπου η δηλητηριώδης δόση της μεθανόλης, ενώ μικρότερες ποσότητες μπορεί να προκαλέσουν μόνιμη τύφλωση. Είναι γνωστή και ως ξυλόπνευμα γιατί παράγεται από την ξηρή απόσταξη των ξύλων. Κατά την παραδοσιακή απόσταξη της ρακής το πρώτο απόσταγμα (πρωτόρακη) είναι πλούσιο στην πτητικότερη  μεθανόλη που παράγεται από τα τσάμπουρα, γι αυτό και δεν πρέπει να καταναλώνεται. Στο παρελθόν έχουν καταγραφεί πολλά περιστατικά τύφλωσης μεταξύ ατόμων που τόλμησαν να αναμετρηθούν με  την δυνατή πρωτόρακη. Τα συμπτώματα για όποιον κατανάλωσε νοθευμένο με μεθανόλη ποτό, αρχικά είναι ίδια με αυτά της κλασικής μέθης. Μετά από 12 περίπου ώρες  τα συμπτώματα γίνονται βαριά, καθώς τα προϊόντα μεταβολισμού προσβάλλουν ήπαρ και οπτικά νεύρα. Αποτελεί εγκληματική νοθεία με πολλά κέρδη αν σκεφθεί κανείς ότι η αιθανόλη φορολογείται με υψηλότατους συντελεστές (και ορθά για αποφυγή παρασκευής παράνομων ποτών) ενώ η μεθανόλη σαν προϊόν βιομηχανικής χρήσης έχει  ελάχιστη φορολογία και κόστος μέχρι και 20 φορές χαμηλότερο.

Νοθεία με βιομηχανικό οινόπνευμα. Η αιθανόλη (οινόπνευμα για τους πολλούς), μπορεί να παρασκευασθεί είτε από την αλκοολική ζύμωση σακχάρων (σταφύλια, σιτηρά, κλπ) είτε βιομηχανικά από πετρέλαιο. Σύμφωνα με την δεύτερη μέθοδο από το πετρέλαιο παρασκευάζεται αιθυλένιο το οποίο στη συνέχεια αντιδρά με νερό παρουσία καταλυτών και δίνει αιθανόλη. Στην περίπτωση αυτή η αιθανόλη δεν είναι απαλλαγμένη από δυνητικά επικίνδυνες ουσίες όπως καρκινογόνοι υδρογονάνθρακες και άλλα κατάλοιπα της διαδικασίας. Έλα όμως που είναι πολύ φθηνότερη από την «δίδυμη αδελφή» της που παράγεται από αλκοολική ζύμωση. Και επειδή δεν προορίζεται για οινοποιία αλλά αυστηρά για βιομηχανική χρήση, η φορολογία της όπως λέγαμε είναι πολύ χαμηλή. Που καταλήγουμε και πάλι; Μπόμπες, διότι «Είναι πολλά τα λεφτά Άρη.» όπως γράψαμε προηγουμένως.

Το ελαιόλαδο αποτελεί ένα ακόμη διακεκριμένο αντικείμενο νοθείας. Το εξαιρετικό παρθένο ελαιόλαδο νοθεύεται με πολλούς διαφορετικούς τρόπους, όπως με ραφινέ ελαιόλαδα, σπορέλαια, βαμβακέλαιο, ιχθυέλαια ακόμη και ορυκτέλαια!  Η Χημεία έχει απλούς τρόπους να «σβήνει» χημικά και οργανοληπτικά ελαττώματα. Έτσι, τις δυσάρεστες μυρωδιές τις απαλείφει με ενεργό άνθρακα, με τεχνητές χρωστικές διορθώνει το χρώμα, με δέσμευση ή καταβύθιση οξέων ρίχνει την αυξημένη οξύτητα κλπ. Η νοθεία στο ελαιόλαδο ελέγχεται κυρίως με τους δείκτες Κ232, Κ270 και ΔΚ. Τι είναι οι δείκτες αυτοί. Για να μην σας βάλω σε δύσκολες έννοιες όπως  απορρόφηση φωτός σε φασματοφωτόμετρα για συγκεκριμένα μήκη κύματος θα αναφέρω απλά ότι σχετίζονται με το πόσο έχει οξειδωθεί , άρα υποβαθμισθεί, το συγκεκριμένο ελαιόλαδο. Από την οξείδωση του ελαιόλαδου παράγονται σε πρώτη φάση χημικές ενώσεις όπως τα υδροϋπεροξείδια που σχετίζονται με τον δείκτη Κ232 ο οποίος για το εξαιρετικά παρθένο ελαιόλαδο δεν πρέπει να ξεπερνά το 2,5. Όταν δεν τηρηθούν οι ορθοί κανόνες ελαιοποίησης , τότε ακόμη και σε φρέσκο ελαιόλαδο ο δείκτης Κ232 είναι αυξημένος και εξακολουθεί να αυξάνεται με το χρόνο. Μετά από καιρό παράγεται μια δευτερογενής ομάδα προϊόντων οξείδωσης που είναι κυρίως καρβονυλικές ενώσεις και αυτές σχετίζονται με τον δείκτη Κ270, οποίος για το εξαιρετικά παρθένο ελαιόλαδο δεν πρέπει να ξεπερνά το 0,22. Ο δείκτης αυτός μας δείχνει πόσο φρέσκο είναι το ελαιόλαδο.  Για τα υποβαθμισμένα ραφινέ λάδια και σπορέλαια οι δείκτες Κ232 και Κ270 είναι σημαντικά υψηλότεροι (3,4 και 1.2 αντίστοιχα) Ο ΔΚ είναι ένας δείκτης που προκύπτει από μαθηματική σχέση και για το εξ. Παρθένο πρέπει να βρίσκεται στο 0. Όταν ένα ελαιόλαδο νοθευτεί  είναι φυσικό ότι οι δείκτες του, κυρίως ο Κ270 και ΔΚ, ανεβαίνουν αισθητά, γι αυτό και ο έλεγχος των δεικτών αυτών είναι το πρώτο πράγμα που γίνεται για την διαπίστωση της νοθείας.  Τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί  σύγχρονοι μέθοδοι χημικής ανάλυσης για προσδιορισμό νοθείας όπως ανάλυση κηρών, στερολών, σκουαλενίου, δοκιμή  Carocci Buzzi, μέθοδος σχηματισμού τσαγελαίου, προσδιορισμός δείκτη Bellier-Marcille κλπ,  που γίνονται όμως σε εξειδικευμένα εργαστήρια. Και πως θα αγοράσουμε ένα πραγματικά εξαιρετικά παρθένο ελαιόλαδο; Αν θέλετε την γνώμη μου, ο καλύτερος, αν και όχι απόλυτος, τρόπος προστασίας για τον καταναλωτή είναι να αποφεύγει το χύμα ελαιόλαδο και να προτιμά προϊόντα επώνυμων εταιρειών που φέρουν πολλές πιστοποιήσεις ποιότητας.

Και περνάμε στις απάτες στα τρόφιμα, όπου από στον επίσημο ιστότοπο του ΕΦΕΤ (Ενιαίος Φορέας Ελέγχου Τροφίμων) διαβάζουμε τα εξής ενδιαφέροντα: «Η Απάτη στον τομέα των τροφίμων (Food Fraud) αποτελεί ένα φαινόμενο που περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα δόλιων και παραπλανητικών πρακτικών, οι οποίες δεν περιορίζονται αποκλειστικά και μόνο στο τρόφιμο, αλλά αναφέρονται σε όλο το φάσμα της αγροτοδιατροφικής αλυσίδας. Σε αυτές περιλαμβάνονται πρακτικές, όπως η παραχάραξη, η νόθευση εγγράφων ή προϊόντων, η χρήση μη εγκεκριμένων μεθόδων ή διαδικασιών παραγωγής, η αντικατάσταση (ποιοτικά ή ποσοτικά), η διάλυση, η προσθήκη ή η αφαίρεση ενός συστατικού που οδηγούν στην ποσοτική διαφοροποίηση της σύστασης του τροφίμου οδηγώντας σε παραπλανητική επισήμανση.

Στο πλαίσιο της υφιστάμενης Εθνικής Νομοθεσίας (Ν. 4235/2014) νοθευμένα τρόφιμα ορίζονται ως: «αυτά στα οποία προστέθηκαν ύλες συνήθως ευτελέστερης αξίας για κερδοσκοπία ή για καλύτερη εμφάνιση των προϊόντων, στην οποία δεν ανταποκρίνονται πραγματικά».

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υιοθετεί τέσσερα (4) λειτουργικά κριτήρια για την προσέγγιση της απάτης στα τρόφιμα:

1. Παραβίαση της Ενωσιακής Νομοθεσίας περί Τροφίμων
2. Πρόθεση / Σκοπιμότητα

1. Οικονομικό Όφελος

1. Εξαπάτηση του Καταναλωτή ⁽³⁾

Τρόφιμα που εμπλέκονται πιο συχνά σε νοθείες είναι: το ελαιόλαδο, τα ψάρια, τα βιολογικά προϊόντα, το γάλα, οι καρποί, το μέλι, ο καφές και το τσάι, τα μπαχαρικά, το κρασί και οι χυμοί φρούτων. Και το πεδίο δράσης είναι φυσικά παγκόσμιο. Σε παράνομες αποθήκες στην Αγγλία παρασκευάζονταν βότκα με μεθανόλη και χλώριο σε συσκευασίες παρόμοιες με τις αυθεντικές. Στην Τσεχία 20 άνθρωποι πέθαναν από νοθευμένα αλκοολούχα ποτά. Στην Ισπανία στο ελαιόλαδο  πρόσθεταν ορυκτέλαιο. Στην Αυστρία δίνανε γλυκιά γεύση στο κρασί με προσθήκη του τοξικού αντιπηκτικού γλυκόλη. Στην Αμερική αποκαλύφθηκε μεγάλη υπόθεση νοθείας μελιού γνωστή και ως “honeygate”. Τεράστιες ποσότητες κινέζικου μελιού επιβαρυμένου με αντιβιοτικά, τυποποιήθηκε εκ νέου σε τρίτες χώρες και επανεισήχθη στην Αμερική. Και το χειρότερο δεν ήταν φυσικό μέλι αλλά μείγμα διαφόρων γλυκαντικών ουσιών με χημικά πρόσθετα. Το Σεπτέμβριο του 2008 ξέσπασε μέγα σκάνδαλο με την ανακάλυψη μελαμίνης σε παιδικά γάλατα  στην Κίνα που είχε σαν τραγική συνέπεια τον θάνατο βρεφών από νεφρική ανεπάρκεια. ⁽⁵⁾

Η νοθεία στα τρόφιμα επιτυγχάνεται συνήθως με αραίωση με υγρό χαμηλότερης αξίας, αντικατάσταση συστατικού από άλλο ευτελέστερο, απόκρυψη κάποιων συστατικών που δεν είναι επιθυμητό να γνωρίζει ο καταναλωτής και τέλος με εσφαλμένη σήμανση ετικέτας με ισχυρισμούς που δεν ισχύουν.

Το μέλι είναι μείγμα 180 διαφορετικών συστατικών και  ειδικά το ελληνικό συλλέγεται σε ποσοστό 90% σε άγρια οικοσυστήματα. Συνήθως νοθεύεται με προσθήκη γλυκαντικών ουσιών, και καραμελοχρώματος για βελτίωση του χρώματος, ή με αραίωση με νερό. Επίσης παραποιείται συχνά η βοτανική του προέλευση (π.χ. μέλι ανθέων δηλώνεται σαν θυμαρίσιο) ή η γεωγραφική του προέλευση (Μέλι τρίτης χώρας «ελληνοποιείται») ⁽⁶⁾

Στο γάλα η νοθεία γίνεται: 1) Με την αντικατάσταση ή τροποποίηση πρωτεϊνών και λιπαρών ουσιών με προσθήκη μελαμίνης (σκάνδαλο με βρεφικό γάλα σε σκόνη στην Κίνα, 2008), η οποία μπορεί να προκαλέσει ως και νεφρική ανεπάρκεια και θάνατο στον καταναλωτή. 2)  Την μείωση του λίπους στο γάλα , που επιτυγχάνεται μέσω της αποκορύφωσης (φυγοκεντρικός διαχωρισμός) του γάλακτος 3)  Την προσθήκη σκόνης γάλακτος και ανάμιξη με νερό. 4) Την ανάμειξη με νερό (ειδικά στο παρελθόν). ⁽⁷⁾

Στα μπαχαρικά επίσης παρατηρείται εκτεταμένη νοθεία κυρίως με πρόσμειξη άλλων φυτικής προέλευσης συστατικών που είναι φθηνότερα. Η ρίγανη για παράδειγμα μπορεί να νοθευθεί με φύλλα ελιάς ή φράουλας μέχρι ποσοστού 70%(!), το αποξηραμένο τσίλι ή πάμπρικα με ρυζάλευρο, κεραμιδόσκονη(!), πίτουρα ή πριονίδια, ο κουρκουμάς με σκόνη κιμωλίας, και το σαφράν (κρόκος) με τεχνητές βαμμένες ίνες ή πέταλα του φυτού Carthamus tinctorius (bastard saffron). Η βανίλια έχει την τιμητική της στην νοθεία διότι είναι ένα πανάκριβο μπαχαρικό και νοθεύεται με εκχύλισμα σπόρων τόνκα  το οποίο μυρίζει κι έχει γεύση σαν εκχύλισμα σπόρων βανίλιας. Επίσης συνήθης είναι  η αντικατάσταση της πραγματικής βανίλιας με συνθετική βανίλια που είναι 250 φορές φθηνότερη(!). Τέλος,  δείγματα εισαγόμενης βανίλιας βρέθηκαν να περιέχουν ίχνη απαγορευμένων τεχνητών προσθέτων όπως το τολουόλιο (toluene- αρωματική οργανική χημική ένωση). Στα μπαχαρικά πολύ συχνή είναι η παραποίηση της γεωγραφικής προέλευσης  όπως για παράδειγμα ο Ιαπωνικός τοξικός αστεροειδής γλυκάνισος να εμφανίζεται ως κινέζικος. ⁽⁸⁾

Χάος! Ευτυχώς η Χημεία με τα όπλα της είναι στην πρώτη γραμμή του πολέμου κατά της παράνομης κερδοσκοπίας και της νοθείας με όποια μορφή κι αν εμφανίζεται. Εσείς καλού κακού εξασκηθείτε στα «ψιλά γράμματα» των ετικετών και εξοικειωθείτε στην λογική του «πληρώνω κάτι παραπάνω σε επώνυμα είδη γιατί δεν μου περισσεύουν για να τα πετάω σε προϊόντα-σκουπίδια.»

 

 (Το άρθρο είναι από το βιβλίο “ΑΠΟ ΜΙΚΡΟΣ ΜΙΣΟΥΣΑ ΤΗ ΧΗΜΕΙΑ – Η ΧΗΜΕΙΑ ΑΛΛΙΩΣ” του Τζιανουδάκη Λεωνίδα, εκδόσεις Carpe librum, Αθήνα 2025, και επιτρέπω την διδακτική αξιοποίησή του.)

Τιμητική αναφορά στο στοιχείο της ενότητας Pt  (Platinum – Λευκόχρυσος): Γνωστός και ως πλατίνα (λατινικά: platinum) είναι σπάνιο, βαρύ, πολύ δύστηκτο, αργυρόλευκο, ελατό και όλκιμο μέταλλο με ισχυρή μεταλλική λάμψη. Ο λευκόχρυσος θεωρείται ευγενές μέταλλο μαζί με το ρουθήνιο, το ιρίδιο, το παλλάδιο, τον άργυρο, το όσμιο, το ρόδιο και το χρυσό. Για τις συναλλαγές τίθεται υπό διαπραγμάτευση στις διεθνείς χρηματαγορές, όπως και τα άλλα πολύτιμα μέταλλα με την τιμή του συχνά να είναι υψηλότερη από αυτή του χρυσού. Οι χρυσοχόοι διαχωρίζουν τις έννοιες λευκόχρυσου και πλατίνας. Ο λευκόχρυσος γι αυτούς είναι κράμα του χρυσού με άλλα   μέταλλα που έχει ασημί χρώμα, ενώ η πλατίνα είναι το καθαρό ευγενές μέταλλο. Χρησιμοποιείται ευρύτατα στην βιομηχανία κοσμημάτων, σε καταλύτες αυτοκινήτων, αλλά και σε δεκάδες άλλες εφαρμογές, όπως οπτικές ίνες, δίσκους Υ/Η,  βηματοδότες κλπ.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

 

1. «Καθημερινή». Άρθρο, 18/1/2021.
2. https://www.aftodioikisi.gr/ «Η κομπίνα του Μοσχάτου»
3. https://www.efet.gr/index.php/el/nomothesia/ethniki-nomothesia
4. https://el.wiktionary.org/wiki

5.https://m.naftemporiki.gr/story/304521

6.https://pasiaslab.gr/blog-articles/289-analyseis-melioy-ti-provlepei-i-nomothesia

7. Καμιναρίδης Στέλιος, Μοάτσου Γκόλφω, Γαλακτοκομία, Αθήνα, εκδ. έμβρυο

8.https://eclass.uniwa.gr/modules/document/file.php/PCH270/%CE%9D%CE%9F%CE%98%CE%95%CE%99%CE%91%20%CE%A4%CE%A1%CE%9F%CE%A6%CE%99%CE%9C%CE%A9%CE%9D_22-04-21%20%281%29.pdf