Χρυσός: Η απατηλή λάμψη της ματαιοδοξίας.

Χρυσός: Η απατηλή λάμψη της ματαιοδοξίας.

«Πας γαρ ο τ’ επί γης και υπό γης χρυσός

αρετής ουκ αντάξιος.»

Πλάτων

Ο πολύπλοκος υλικός μας κόσμος στην ουσία αποτελείται από μια εκατοντάδα περίπου διαφορετικά χημικά στοιχεία. Αυτά αποτελούν τα «γράμματα» του χημικού μας κόσμου, που συνθέτουν όμως αρκετά εκατομμύρια «λέξεις» . Από τα «γράμματα-χημικά στοιχεία» η Φύση δείχνει μια ξεκάθαρη προτίμηση στα στερεά και τα μέταλλα κάτω από φυσιολογικές συνθήκες πίεσης και θερμοκρασίας. Τα μέλη της οικογένειας των μετάλλων , εμφανίζουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά όπως λογικά θα περίμενε κανείς, εφόσον ανήκουν στην ίδια επιστημονικά ταξινομημένη ομάδα. Για παράδειγμα μπορούμε να αναφέρουμε ότι όλα τα μέταλλα «λάμπουν», είναι πολύ καλοί αγωγοί του ηλεκτρισμού και της θερμότητας και εύκολα γίνονται ελάσματα ή σύρματα. Αλλά αν το σκεφτείτε καλύτερα τα μέλη της κάθε ομάδας, έχουν περισσότερες διαφορές, παρά ομοιότητες μεταξύ τους. Ο πολύτιμος και αδρανής Χρυσός, ελάχιστη σχέση φαίνεται να έχει με τον φτηνό και ταπεινό σίδηρο, ή το δραστικότατο και επικίνδυνο Κάλιο.

Ποιο είναι όμως αυτό το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό που κάνει ένα μέταλλο σαν τον Χρυσό να είναι – ή μάλλον να δείχνει – τόσο πολύτιμο στην αντίληψη των ανθρώπων; Το θαυμάσιο κίτρινο χρώμα του άραγε; Μάλλον όχι, γιατί ο Χαλκός έχει ένα ακόμη πιο όμορφο κεραμέρυθρο χρώμα, είναι όμως πολύ φθηνότερος και αποτελεί το κύριο υλικό των ηλεκτρικών καλωδίων. Η σπανιότητα του χημικού στοιχείου στη Γη μήπως είναι αυτή που ανεβάζει την τιμή του στο Χρηματιστήριο των μετάλλων; Αυτό σίγουρα αποτελεί ένα σοβαρό παράγοντα, δεδομένου ότι ο χρυσός αποτελεί ένα από τα σπανιότερα στοιχεία με μέση περιεκτικότητα στο στερεό φλοιό της Γης μόλις 1ppb (μέρη ανά δισεκατομμύριο). Αν δεν υπήρχε όμως η φρενίτιδα του ανθρώπου για το χρυσάφι, ανά τους αιώνες, και η δυσανάλογη με την πραγματική του αξία ζήτηση, τότε με βάση τα παγκόσμια αποθέματα χρυσού στον πλανήτη, η αξία του θα έπρεπε να είναι πολύ μικρότερη.

Ένας παράγοντας που καθορίζει σε μεγάλο ποσοστό την τιμή ενός μετάλλου , είναι η ευκολία με την οποία είναι μέταλλο αποσπάται από τα ορυκτά του. Όσο πιο ισχυρά συνδέεται το μέταλλο με άλλα στοιχεία στα μεταλλεύματά του, τόσο πιο δύσκολη και ακριβή είναι η μεταλλουργία του και η απομάκρυνσή του από τα στοιχεία-συνοδούς και τις προσμείξεις του. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο το αλουμίνιο, αν και είναι ευρύτατα διαδεδομένο στοιχείο της Φύσης, βασικό συστατικό της λάσπης, παράχθηκε μαζικά μετά την αξιοποίηση της ηλεκτρικής ενέργειας στην μεταλλουργία του. Έως τότε ήταν πανάκριβο διότι το αποσπούσαν με μεγάλη δυσκολία από το οξυγόνο, με το οποίο ήταν σφικτά αγκαλιασμένο στο οξείδιό του. Εδώ όμως ο Χρυσός έχει τεράστιο πλεονέκτημα, δεδομένου ότι είναι από τα ελάχιστα στοιχεία που απαντούν ελεύθερα στη Φύση. Σίγουρα θα έχετε ακούσει τις εκφράσεις «φλέβα χρυσού», ή «αυτοφυής χρυσός», που δηλώνουν την τάση του στοιχείου αυτού να είναι «μοναχικό» και να μην σχηματίζει χημικές ενώσεις. Έτσι συχνά παρασύρεται από τα νερά ποταμών που περνούν δια μέσου κοιτασμάτων χρυσού. (Περίφημος ο Πακτωλός ποταμός της Μικράς Ασίας που το όνομά του έχει καταστεί συνώνυμο της αφθονίας και του πλούτου). Οι τυχοδιώκτες χρυσοθήρες του Νέου Κόσμου, το γνώριζαν αυτό πολύ καλά και το μόνο που έκαναν είναι να κοσκινίζουν την άμμο χρυσοφόρων ποταμών και να συλλέγουν τα βαριά κίτρινα μεταλλικά ψήγματα χρυσού. Παρεπιπτόντως να σας πληροφορήσω ότι το μεγαλύτερο γνωστό ψήγμα χρυσού που έχει αναφερθεί, βρέθηκε στο Moliagul της Αυστραλιανής επαρχίας Βικτώρια , το1869 και είχε βάρος 72 κιλά! Ονομάσθηκε εύστοχα “welcome stranger” δηλαδή «καλώς ήλθες ξένε».

Τελικά, γιατί ο χρυσός είναι τόσο πολύτιμος ώστε οι Ίνκας να του αποδώσουν τον υπέροχο χαρακτηρισμό «ιδρώτας του Ήλιου»; Ποια είναι η ιδιότητα του εκείνη που τον κάνει να ξεχωρίζει; Θα έλεγα πολλές, με βασικότερη αυτή της χημικής αδράνειας. Για να το πούμε απλά: Ο χρυσός είναι ένα «τεμπέλικο» χημικό στοιχείο. Η τάση που έχουν τα μέταλλα να διώχνουν ηλεκτρόνια, είναι στο συγκεκριμένο μέταλλο πολύ μικρή, με αποτέλεσμα ο Χρυσός να είναι ένα πολύ σταθερό μέταλλο, απρόθυμο να ενώνεται με άλλα στοιχεία προς σχηματισμό ενώσεων. Δεν ενώνεται π.χ. με το οξυγόνο, το χλώριο, το θείο, ή τον άνθρακα, στοιχεία-γητευτές για τα περισσότερα μέταλλα που εύκολα πέφτουν στις αγκάλες τους σχηματίζοντας οξείδια, χλωρίδια, θειούχες και ανθρακικές ενώσεις . Παραμένει μοναχικός και αναλλοίωτος στους αιώνες των αιώνων, διαχρονικός προστάτης πολύτιμων κειμηλίων της τέχνης των ανθρώπων. Να προσθέσουμε στα θετικά του χαρακτηριστικά ότι δίνει λεπτότατα σύρματα και φύλλα , κάτι που ευνοεί την κατεργασία του σε κοσμήματα και κομψοτεχνήματα. Από ένα μόλις γραμμάριο χρυσού μπορεί να κατασκευασθεί σύρμα τόσο λεπτό ώστε να έχει μήκος τριών χιλιομέτρων. Επίσης έχουν παραχθεί φύλλα χρυσού με το ελάχιστο πάχος 0,0001mm , που είναι πρακτικά διαφανή! ⁽¹⁾

Ο χρυσός λόγω της χημικής του αδράνειας, δεν προσβάλλεται από μεμονωμένα οξέα, ακόμη και ισχυρά, αλλά μπορεί να διαβρωθεί από το αποκαλούμενο βασιλικό ύδωρ (ή νιτροϋδροχλωρικό οξύ), που είναι μείγμα πυκνού υδροχλωρικού οξέος (HCl) και πυκνού νιτρικού οξέος (HNO₃), σε αναλογία 3:1. Το συγκεκριμένο μείγμα ονομάστηκε «βασιλικό ύδωρ» ακριβώς επειδή μπορεί να διαβρώσει και το χρυσό, το «βασιλιά των μετάλλων», δηλαδή το κατ’ εξοχήν «ευγενές» μέταλλο.

Επειδή ο χρυσός είναι αδιάλυτος στο νιτρικό οξύ, το οποίο όμως διαλύει τον άργυρο (Ag) και τα υπόλοιπα βασικά μέταλλα, η ιδιότητα του αυτή χρησιμοποιείται για να επιβεβαιωθεί η παρουσία χρυσού σε διάφορα κοσμήματα ή άλλα κομψοτεχνήματα. Η συγκεκριμένη διεργασία ονομάζεται «δοκιμασία οξέος» (acid test). Επίσης διαθέτει μια μοναδική φυσική ιδιότητα, μιας και είναι το μοναδικό μέταλλο με κίτρινο χρώμα.

Ο Χρυσός είναι ένα μέταλλο κατεξοχήν συνδεδεμένο με την ματαιοδοξία του ανθρώπου, αν και η άποψη αυτή μάλλον τον αδικεί , γιατί τα πεδία εφαρμογών του είναι πολλά και σημαντικά. Τα πλέον γνωστά όμως αναμφισβήτητα είναι τα κοσμήματα, τα νομίσματα και τα κομψοτεχνήματα από αρχαιοτάτων χρόνων .

Στην κλασική Ελλάδα χρησιμοποιούσαν χρυσό και στην κατασκευή αγαλμάτων. Για το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς στον Παρθενώνα, είχαν χρησιμοποιηθεί 1.137 κιλά χρυσό! Οι Αιγύπτιοι τίμησαν δεόντως το κίτρινο λαμπερό μέταλλο όχι τόσο σαν μέσο ανταλλακτικής αξίας, αλλά ως στοιχείο διακόσμησης και επίδειξης πλούτου. Η περίφημη νεκρική μάσκα του Φαραώ Τουταγχαμών που αποκαλύφθηκε από τον αρχαιολόγο Howard Carter ήταν κατασκευασμένη από χρυσό 22,5 καρατίων , ζύγιζε 10,23 κιλά και ήταν διακοσμημένη με πολύτιμους λίθους. Στην αρχαία Ρώμη τα χρυσά νομίσματα που προέρχονταν από την συλλογή φόρων από τους περιφερειακούς διοικητές, χύνονταν σε πλάκες για να αποφευχθούν κλοπές, και με τη μορφή αυτή στέλνονταν στη Ρώμη.

Ο καθαρός χρυσός στην διάλεκτο των χρυσοχόων , λέγεται βενέτικο χρυσό, ονομασία που ανάγεται στα βενέτικα φλουριά, που αποτελούνταν από καθαρό χρυσό. Στην αρχαία Ελλάδα είχε την ονομασία «άκρατος χρυσός», δηλαδή ανόθευτος, και στον Ηρόδοτο υπάρχει η έκφραση «άπεφθος χρυσός», δηλαδή, καθαρός. Για τον χρυσό ενίοτε χρησιμοποιείται η λέξη μάλαμα (π.χ. μαλαματένιο δαχτυλίδι, μαλαματένια λόγια). Η λέξη προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη μάλαγμα, που δηλώνει κάτι που επεξεργάζεται (μαλάσσεται) εύκολα.

Η καθαρότητα του χρυσού αποτιμάται σε καράτια (karat) και αποτελεί ένα μοναδικό τρόπο περιεκτικότητας που αναφέρεται μόνο σε κράματα χρυσού. Η περιεκτικότητα που υποδηλώνουν τα “καράτια” μετράται όχι “επί τοις εκατό”, αλλά σε “εικοστά τέταρτα”. Έτσι όταν ένα χρυσό δακτυλίδι είναι 18 καρατίων υποδηλώνει από τα 24 μέρη βάρους του δακτυλιδιού τα 18 είναι χρυσός και τα υπόλοιπα 6 άλλα μέταλλα. Το βάρος ενός συμπαγούς τεμαχίου χρυσού μπορεί να είναι 10, 12, 14, 18 ή 24 καράτια. Η μονάδα βάρους καράτι (προσέξτε carat και όχι karat) προήλθε από τους σπόρους της χαρουπιάς (carob). Οι συγκεκριμένοι σπόροι αποτελούν ένα μικρό θαύμα της φύσης, διότι όταν είναι ώριμοι είναι ομοιογενείς και ζυγίζουν 200mg έκαστος. Γι αυτό και στο παρελθόν αποτελούσαν μετρική μονάδα για τις δοσοληψίες με χρυσό. Ο καθαρός χρυσός λοιπόν είναι 24 καρατίων , αλλά επειδή είναι πολύ μαλακός και εύθραυστος στα κοσμήματα χρησιμοποιούνται κράματα χρυσού με άλλα μέταλλα συνήθως χαλκό, άργυρο, νικέλιο κλπ. Η “επί τοις χιλίοις” καθαρότητα (millesimal fineness) είναι ένα ακόμη σύστημα που δηλώνει την καθαρότητα των κραμάτων των πολύτιμων μετάλλων σε χιλιοστά ανά μονάδα μάζας του κράματος. Για παράδειγμα, ένα κράμα που περιέχει 75% χρυσό σηματοδοτείται σαν “750”. Πολλές Ευρωπαϊκές χώρες χρησιμοποιούν τέτοιες σφραγίδες στα κοσμήματα (δηλαδή ‘585’, ‘750’, κλπ) αντί για ’14K’, ’18K’, κλπ.

Ο χρυσός αποτέλεσε διαρκή εμμονή και πόθο για τους αλχημιστές του μεσαίωνα που προσπαθούσαν να τον παρασκευάσουν από τον μόλυβδο με την βοήθεια της περίφημης φιλοσοφικής λίθου. Η παραγνωρισμένη και δυσφημισμένη αλχημεία παρόλα αυτά υπήρξε ένα σημαντικό κεφάλαιο στην περιπέτεια του ανθρώπου για την κατάκτηση της γνώσης. Οι αλχημιστές, ναι μεν δεν κατάφεραν να φτιάξουν χρυσό, αλλά οι αναζητήσεις τους έβαλαν τις βάσεις των επιστημών της χημείας, της φαρμακολογίας και της ιατρικής.

Ο χρυσός είναι τόσο πολύτιμος , που διαρκώς ανακυκλώνεται μέσω της χύτευσης παλιών αντικειμένων και δημιουργίας νέων. Ήταν μεγάλης σημασίας η διαταγή του τσάρου της Ρωσίας μεγάλου Πέτρου που απαγόρευε το λιώσιμο παλαιών χρυσών αντικειμένων, κάτι που συντέλεσε στην διάσωση σημαντικών ιστορικών κειμηλίων.

Η ιστορία του χρυσού είναι δυστυχώς στενά συνδεδεμένη με τα πλέον σκοτεινά και ταπεινά ένστικτα και έργα των ανθρώπων όπως κερδοσκοπία, απληστία, πόλεμους, φόνους και κάθε λογής βαρβαρότητες. Για την κατοχή του έχουν χυθεί ποταμοί αίματος. Η δίψα για χρυσό των Ισπανών κατακτητών του Νέου Κόσμου ήταν ακόρεστη και αποτυπώνεται στην φράση του Ισπανού βασιλιά Φερδινάνδου το 1511 «…πάρτε χρυσό, αν είναι δυνατόν ανώδυνα, αλλά με οποιοδήποτε κόστος πάρτε χρυσό». Φυσικό ήταν οι ιθαγενείς συχνά να πληρώνουν τους κατακτητές με το ίδιο «χρυσό νόμισμα». Έτσι όταν το 1599 ένας Ισπανός διοικητής στο Εκουαδόρ φορολόγησε υπερβολικά την φυλή Jivaro οι ιθαγενείς τον εκτέλεσαν χύνοντας στο λαιμό του λιωμένο χρυσάφι, μέθοδο που εφαρμόστηκε σε πολλές ανάλογες περιπτώσεις.

¨Όπως αναφέραμε τα πεδία χρήσης του χρυσού είναι ποικίλα με τον τομέα των κοσμημάτων να δεσμεύει πάνω από το 50% της παραγόμενης ποσότητάς του. Επειδή ο μεταλλικός χρυσός είναι εξαιρετικά βιοσυμβατός και δεν προκαλεί αλλεργικές αντιδράσεις, σε αντίθεση με τον ιοντικό χρυσό που είναι τοξικός, χρησιμοποιείται σε ιατρικές εφαρμογές όπως βηματοδότες , αντλίες ινσουλίνης, stents απόφραξης αρτηριών κ.α. Στο ίδιο πεδίο χρησιμοποιείται σε εφαρμογές microchip drug delivery, δηλαδή σε εφαρμογές στις οποίες μικροσκοπικές δόσεις φάρμακου, τοποθετούνται σε κάψουλες χρυσού περιβλήματος και εισάγονται στο σώμα ασθενούς, ελευθερώνοντας ηλεκτρονικά ελεγχόμενες δόσεις.

Χρυσός με την μορφή κραμάτων χρησιμοποιείται στην ηλεκτρονική, τηλεπικοινωνίες, οδοντιατρική ακόμη και στην βιομηχανία τροφίμων! Μα θα απορήσετε, ο χρυσός δεν τρώγεται και είναι άγευστος! Σωστά, αλλά η ματαιοδοξία που λέγαμε…. Σε τρόφιμα ποτά και φαγητά χρησιμοποιείται με τον κωδικό Ε-175 με μορφή νιφάδων, φύλλων, ή σκόνης μόνο και μόνο για να δώσει την απατηλή αίσθηση πολυτέλειας!

Σημαντικό πεδίο εφαρμογών του πολύτιμου μετάλλου, είναι η κοσμετολογία και η βιομηχανία καλλυντικών. Ο Χρυσός είναι πλέον μόδα και στα καλλυντικά. Αν και με αμφιλεγόμενα αποτελέσματα, αποτελεί δραστικό συστατικό σε κρέμες προσώπου, κραγιόν , αντιγηραντικά σκευάσματα, κρέμες για την ακμή κλπ. Οίκοι κολοσσοί όπως η Guerlain, και η La Prairie πουλάνε προϊόντα με χρυσό ισχυριζόμενες ότι συσφίγγει, και αναζωογονεί το δέρμα περιορίζοντας δραστικά τις ρυτίδες. Ο χρυσός στα σκευάσματα των εταιρειών χρησιμοποιείται σε κολλοειδή μορφή αιωρήματος νανο-μορίων, έτσι ώστε να μπορεί να διεισδύει αποτελεσματικότερα στο δέρμα. Ακόμη και μάσκες ομορφιάς από χρυσό είναι διαθέσιμες στο εμπόριο και μάλιστα σε «λογικές» τιμές δεδομένου ότι μια μάσκα ομορφιάς από χρυσό 24 καρατίων της Christine Valmy κοστίζει 13,5 USD (τιμές 2010). Η πρώτη φορά που εταιρεία καλλυντικών χρησιμοποίησε χρυσό σε προϊόντα περιποίησης της επιδερμίδας, ήταν η εταιρεία La Prairie, όταν κυκλοφόρησε η Cellular Radiance Concentrate Pure Gold με 580 USD την ουγκιά, προϊόν που γνώρισε τεράστια εμπορική επιτυχία.

Ήδη έχουμε επισημάνει ότι ενώ ο μεταλλικός χρυσός είναι βιοσυμβατός, ο ιοντικός Χρυσός είναι τοξικός και επικίνδυνος για τον οργανισμό. Η διαφορά σε ατομικό επίπεδο μεταξύ του ατόμου Χρυσού (Au) και του ιόντος του (Au⁺) είναι μόνο ένα απειροελάχιστης μάζας επιπλέον ηλεκτρόνιο που έχει ο ατομικός Χρυσός. Η διαφορά όμως που κάνει αυτό το ελαχιστότατο σωματίδιο σε επίπεδο φυσιολογίας είναι τεράστια. Αυτή η διαφορά ιδιοτήτων του ενός ηλεκτρονίου αποτελεί κανόνα στην χημεία. Το ιόν χλωρίου (Cl^–) είναι αβλαβές αλλά το άτομο του χλωρίου με μοριακή μορφή χρησιμοποιήθηκε σαν πολεμική χημική ουσία και προκαλεί βαριές αναπνευστικές βλάβες. Το ιόν Νατρίου (Na+) είναι αβλαβές, ενώ το άτομο του νατρίου είναι δραστικότατο, καυστικό και όταν έρχεται σε επαφή με νερό αναφλέγεται. Παρά την πλημμυρίδα των κοσμετολογικών του εφαρμογών, πολλοί δερματολόγοι ισχυρίζονται ότι ο χρυσός όχι μόνο δεν βοηθά το δέρμα, αλλά μπορεί να προκαλέσει φλεγμονώδεις αντιδράσεις, ενώ σε υψηλές δόσεις είναι τοξικός⁽²⁾. Η τελική επιλογή στις περιπτώσεις αυτές είναι υπόθεση του καταναλωτή. Και ο ενημερωμένος καταναλωτής, είναι ένας καλός – όχι απαραίτητα για τις εταιρείες- καταναλωτής.

Η εξόρυξη του χρυσού σήμερα είναι μια διεργασία ιδιαίτερα επίπονη και ιδιαίτερα επιβαρυντική για το περιβάλλον. Είναι χαρακτηριστικό ότι από 10 τόνους λάσπης εξάγονται περίπου 28,34 γραμμάρια χρυσού, δηλαδή μια ουγγιά! Το χρυσωρυχείο Mponeng , που ανήκει στην AngloGold Ashanti βρίσκεται μόλις 65 χλμ δυτικά του Γιοχάνεσμπουργκ, σε μια από τα πιο παραγωγικές περιοχές εξόρυξης στον κόσμο, γνωστή ως Witwatersrand . Εκτός του ότι είναι ένα από τα μεγαλύτερα ορυχεία, (8^ο σε παραγωγή) είναι επίσης ένα από τα βαθύτερα υπόγεια ορυχεία του κόσμου. Εκτείνεται στα 3200m κάτω από την επιφάνεια της γης και παίρνει πάνω από μια ώρα για να φτάσετε στο κάτω μέρος . Οι βράχοι σε αυτό το βάθος φτάνουν σε θερμοκρασία 65,5 βαθμών και απαιτείται διοχέτευση λιωμένου πάγου για την ψύξη του περιβάλλοντος σε ένα υποφερτό επίπεδο γύρω στους 29 βαθμούς . ⁽³⁾

Το πολύτιμο μέταλλο τίμησαν διαχρονικά εκατοντάδες πνευματικοί άνθρωποι, αναγνωρίζοντας την ιδιαιτερότητά του. Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς έγραψε ότι ο χρυσός συμβολίζει τον αδιάφθορο λόγο «ο τον ιόν της φθοράς ουκ αποδεχόμενος». Ο Ωριγένης πίστευε ότι χρυσός εκφράζει την τελειότητα και γι’ αυτό αρμόζει μόνο στον Χριστό, τον τέλειο άνθρωπο και θεό.⁽¹⁾Τέλος ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το παρακάτω απόσπασμα από την κοινωνία του Πλάτωνα που συνδέει τις κοινωνικές τάξεις με τα μέταλλα. « Όλοι είστε αδέρφια, ο Θεός όμως όταν σας έπλασε ανακάτεψε χρυσό σε όσους ήταν ικανοί να κυβερνούν, γι αυτό και είναι οι πιο πολύτιμοι απ’ όλους. Σε όσους πάλι είναι ικανοί για επίκουροι , έβαλε άργυρο, ενώ τέλος σίδηρο και χαλκό έβαλε στους γεωργούς και τους άλλους τεχνίτες» ⁽⁴⁾

Η ιδιαίτερη σχέση και εκτίμηση του ανθρώπου για τον χρυσό έχει αποτυπωθεί στις γλώσσες όλων των λαών. Και στην Ελληνική γλώσσα η λέξη χρυσός σαν επίθετο, χρησιμοποιείται για να δηλώσει κάτι ακριβό και πολύτιμο. Χρυσή καρδιά, χρυσός άνθρωπος, χρυσός κανόνας, χρυσή τομή, χρυσούς αιών κλπ. Χρυσός είναι αυτός, βασιλιάς των μετάλλων!

(Το άρθρο είναι από το βιβλίο “ΑΠΟ ΜΙΚΡΟΣ ΜΙΣΟΥΣΑ ΤΗ ΧΗΜΕΙΑ – Η ΧΗΜΕΙΑ ΑΛΛΙΩΣ” του Τζιανουδάκη Λεωνίδα, εκδόσεις Carpe librum, Αθήνα 2025, και επιτρέπω την διδακτική αξιοποίησή του.)

Τιμητική αναφορά στο στοιχείο της ενότητας. Αu (Aurum – Χρυσός): Τιμήθηκε στην συγκεκριμένη ενότητα, όπως αξίζει σε ένα «Βασιλέα» των μετάλλων.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ